Giriş
Zoonoz xəstəliklər necə yayılır?
20 İyun 2023 17:52
Heyvanlardan insanlara və ya insanlardan heyvanlara keçə bilən və həm insanlarda, həm də heyvanlarda müşahidə edilən yoluxucu xəstəliklər var. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı tərəfindən bu xəstəliklər zoonoz xəstəliklər adlandırılır. Hazırda insanlar arasında rast gəlinən yoluxucu xəstəliklərin 60%-dən çoxunun məhz zoonoz xəstəliklər olduğu bildirilir.
Etiologiyasından asılı olaraq bakteriya, virus, helmint, göbələk və ibtidai mənşəli zoonoz xəstəlik qrupları mövcuddur. Bakteriyalar tərəfindən törədilən qarayara, bruselyoz, tuberkulyoz, salmonelyoz, kampilobakterioz, listerioz, leptospiroz, tetanus, tulyaremiya və digər xəstəliklər bakteriya mənşəli zoonoz xəstəliklər (bakteriozlar) qrupuna aiddir. Viruslar tərəfindən törədilən COVID-19, quş qripi, quduzluq, çiçək, dabaq, Qərbi Nil qızdırması və digər xəstəliklər virus mənşəli zoonoz xəstəliklər (virozlar) qrupuna daxildir. Bu xəstəliklər epidemiya və pandemiyaların baş verməsinə səbəb ola bilər. Parazit mənşəli zoonoz xəstəliklər (helmintozlar) qrupuna helmintlər tərəfindən törədilən sistiserkoz, exinokokkoz, fassiolyoz, trixenellyoz, dioktofimoz, anizakidoz və digər xəstəliklər daxildir. Törədicisi göbələklər olan dermatomikoz, kandidoz və digər xəstəliklər göbələk (fungal) mənşəli zoonoz xəstəliklər (mikozlar) qrupuna aid edilir. Toksoplazmoz, sarkosistoz, leyşmanioz, lyamblioz və digər ibtidai (protozoal) mənşəli zoonoz xəstəliklər (protozoozlar) ibtidailər tərəfindən törədilir.
İnsanların zoonoz xəstəliklərə yoluxması xəstəlik törədicisinin mənşəyindən asılı olaraq, müxtəlif yollarla baş verir. Bunlara kontakt yolu (xəstə heyvan və ya insanla birbaşa təmas), alimentar (qidalanma), aerogen (respirator), travmalar, dişləmə və ya sancmalar daxildir. Zoonoz xəstəliklərin insanlara yoluxmasında həşərat və gəmiricilər də böyük rol oynayır. Müasir ədəbiyyatlarda “qida mənşəli zoonoz xəstəliklər” ifadəsinə də tez-tez rast gəlinir. Bu xəstəliklər adətən mikroorqanizmlərlə çirklənmiş qida məhsullarının insanlar tərəfindən istehlakı nəticəsində baş verir. Avropa Birliyi ölkələrində hər il 100 minlərlə insanın qida mənşəli zoonoz xəstəliklərə yoluxması qeydə alınır. Qida mənşəli zoonoz infeksiyalara Salmonella spp, E.coli, Shigella spp, Campylobacter spp, Listeria spp və digərlərini şamil etmək olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, zoonoz infeksiyalar heyvan mənşəli qida məhsullarına qida zəncirinin heyvanların yetişdirilməsi, kəsim, emal və istehlak mərhələlərində sirayət edə bilər. Belə ki, heyvanların yetişdirilməsi dövründə yemlərin patogen mikroorqanizmlərlə çirklənməsi birbaşa olaraq heyvanların, dolayısilə isə insanların yoluxmasına gətirib çıxarır. Eləcə də helmintlərin və ya onların sürfələrinin heyvanların əzələ toxumasında və daxili orqanlarında lokalizasiya etməsi qida zəncirinin istehlak mərhələsində insanların yoluxmasına səbəb ola bilər. Kəsim zamanı sanitar-gigiyenik tələblərə riayət olunmadığı təqdirdə, kəsim prosesində ət və ət məhsullarının mədə-bağırsaq möhtəviyyatı, dəri və s. ilə təmasının mikrobioloji çirklənməyə şərait yaratması mümkündür. Emal prosesində çirklənmiş səthlər və ya xəstə insanlar vasitəsilə (tüpürcək, burun axıntısı və s.) qida məhsullarının çirklənməsi baş verə bilər. İstehlak zamanı hazır qida məhsulu müvafiq temperatur rejimində saxlanmadığı və ya termiki emal edilmədiyi (yaxşı qızdırılmadığı) halda, patogenlərlə çirklənmənin yaranması mümkündür.
Dünyada, eləcə də respublikamızda heyvan və insan sağlamlığı üçün potensial risk mənbəyi olan zoonoz xəstəliklər böyük iqtisadi itkilərə də səbəb olur. Odur ki, zoonoz xəstəliklərlə mübarizə məqsədilə ilk növbədə xəstəliyin mənbəyi və yayılma yolları müəyyən edilməli və bunun əsasında qabaqlayıcı zəruri tədbirlər həyata keçirilməlidir.
Məqalə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun “Elmi Araşdırmalar Mərkəzi” departamentinin Qida təhlükəsizliyi və risklərin qiymətləndirilməsi şöbəsinin mütəxəssisləri Qiyasəddin Cəlladov, Səbinə Məmmədova, Çiçək Süleymanova və Kəmalə Əliyeva tərəfindən hazırlanıb.
Oxşar xəbərlər
Dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq bəzi məhdudiyyətlər tətbiq olunub
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (ÜHST) rəsmi məlumatlarına əsasən, Çin Xalq Respublikasının Sincan Uyğur muxtar regionunda xırdabuynuzlu heyvanların taun, Andorra Knyazlığının Ordino inzibati ərazi vahidində blutanq, Tunis Respublikasının Aryana, Ben-Arous, Beca, Qafsa, Cenduba, Mahdiya, Manuba, Sfax, Silyana, Susa, Zaqvan, Kebili, Medenin vilayətlərində, Koreya Respublikasının Collanam-do əyalətində, Slovakiya Respublikasının Trnavsk, Bratislava diyarlarında isə dabaq xəstəliyi aşkarlanıb. Bundan başqa, Polşa Respublikasının Podkarpatsk, Malopolsk inzibati ərazilərində, Şimali Makedoniya Respublikasının Poloq regionunda Nyukasl, Kamboca Krallığının Kamponq Çnanq, Prea Sianuk əyalətlərində, Şotlandiyanın Haylənd inzibati ərazi vahidində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Nyu-Cersi ştatında, Polşa Respublikasının Sventokşisk inzibati ərazisində, Nigeriya Federativ Respublikasının Kaduna, Zamfara ştatlarında, Toqo Respublikasının Mərkəz, Maritaym vilayətlərində, Banqladeş Xalq Respublikasının Kxulna vilayətində, Hindistan Respublikasının Karnataka ştatında, Toqo Respublikasının Maritaym vilayətində, İngiltərənin Şimal-Şərqi İngiltərə regionunda isə yüksək patogen quş qripi xəstəliyi qeydə alınıb. Respublika ərazisinin qeyd olunan yoluxucu xəstəliklərdən qorunması üçün zonalaşma prinsipi nəzərə alınmaqla, diri iri və xırdabuynuzlu heyvanların, onlara aid məhsulların, habelə diri quş və quşçuluq məhsullarının idxalı və tranzit daşınması ilə bağlı ÜHST-nin “Quruda yaşayan heyvanların sağlamlıq Məcəlləsi”nə uyğun olaraq müvəqqəti məhdudiyyət tətbiq olunub. Eyni zamanda müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinə müraciət olunub.
Dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər görülür
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (ÜHST) rəsmi məlumatlarına əsasən, Rusiya Federasiyasının Başqırdıstan, Buryatiya, Tatarıstan respublikalarında, Zabaykalsk diyarında, Çelyabinsk vilayətində nodulyar dermatit, Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının Dərbənd rayonunda xırdabuynuzlu heyvanların çiçək, Macarıstanın Borşod-Abauy-Zemplen, Dyör-Moşon-Şopron inzibati ərazi vahidlərində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Aydaho, Alabama, Nebraska, Qərbi Virciniya, Corciya, Vaşinqton ştatlarında isə qeydə alınmış yüksək patogen quş qripi xəstəliyi aradan qaldırılıb. Bununla əlaqədar, respublika ərazisinin həmin yoluxucu xəstəliklərdən qorunması məqsədilə qeyd olunan ərazilərə tətbiq edilmiş məhdudiyyətlər aradan qaldırılıb. Eyni zamanda müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinə müraciət olunub.
Quş qripi xəstəliyinə qarşı növbəti epizootoloji monitorinq keçiriləcək
Respublika ərazisində quş qripi xəstəliyinə qarşı 7-11 aprel tarixlərində epizootoloji monitorinq keçiriləcək. Monitorinq zamanı risk əsasında müəyyən olunmuş ovçuluq təsərrüfatları və milli parkların su-bataqlıq, dənizsahili zonalar və digər əraziləri əhatə etməklə yanaşı, vəhşi quşlara ümumi baxış keçiriləcək, xəstəlik törədicisinin aşkar edilməsi məqsədilə vəhşi quşlar ovlanacaq. Həmçinin quşçuluq müəssisələrində, o cümlədən müxtəlif rayonlardakı (şəhərlərdəki) ailə təsərrüfatlarında saxlanılan ev quşlarından diaqnostik nümunələr götürüləcək. Habelə ölkə üzrə müəssisələrə, təsərrüfatlara, su hövzələrinə və parklara ümumi baxış keçirilməklə, baytarlıq norma və qaydalarına əməl olunması üçün məqsədyönlü maarifləndirmə-təbliğat tədbirləri həyata keçiriləcək və epizootoloji məlumatlar toplanaraq təhlil ediləcək. Monitorinq çərçivəsində müşahidə aparılacaq ərazilər barədə məlumatlar beynəlxalq sistemə daxil ediləcək. Monitorinq Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi və aidiyyəti qurumların əməkdaşları və mütəxəssisləri ilə birlikdə həyata keçiriləcək. Tədbir müddətində götürülmüş nümunələr Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun Mərkəzi Baytarlıq Laboratoriyasında müayinələrə cəlb olunacaq.
