Giriş
Xırdabuynuzlu heyvanların taun xəstəliyi
2 Fevral 2022 14:35
Xırdabuynuzlu heyvanların taun xəstəliyi (Peste des petits ruminants-PPR) əsasən iti və ya yarımiti formada davam edən, temperaturun yüksəlməsi, ağız və burun boşluğu selikli qişalarının zədələnməsi, konyunktivit, hemorragik qastroenterit, limfa sisteminin zədələnməsi və pnevmoniya ilə xarakterizə olunan, yüksək kontagioz virus mənşəli xəstəlikdir. PPR-ə hazırda Afrika, Yaxın Şərq və Asiyanın 70-ə yaxın ölkəsində xırdabuynuzlu heyvanlar arasında rast gəlinir. Son məlumatlara görə, dünyanın 48 ölkəsində xırdabuynuzlu heyvanlar arasında PPR-ə yoluxma hallarının olmaması Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatı (OIE) tərəfindən təsdiqlənib. Qeyd edək ki, bu ölkələr tarixən Amerika və Avropanın xəstəlikdən azad əraziləri olub. Buna baxmayaraq, OIE bu təhlükəli xəstəlikdən azad status üzrə tələb olunan beynəlxalq tanınma prosesini həmin ölkələrə də şamil edib.
Xəstəliyin törədicisi Paramyxoviridae ailəsinə, Morbillivirus cinsinə mənsub olan RNT tərkibli virusdur. Virus antigen və immunogen xüsusiyyətlərinə görə iribuynuzlu heyvanların taunu, ətyeyənlərin taunu və qızılca xəstəliyi törədicilərinə bənzəyir.
Xəstəlikdən sağalan heyvanlarda uzunmüddətli immunitet formalaşır. Virus 37° C-də 3 saat, 56° C-də 2.2 dəq, 70° C-dən yüksək temperaturda isə daha qısa müddət ərzində tələf olur. Virus üçün mühitin optimal pH göstəricisi 5.0-10.0 hesab olunur. PPR törədicisi bir çox dezinfeksiyaedici vasitələrin (fenol, 2 %-li natrium hidroksid, spirt və s.) təsirinə qarşı davamsızdır.
Qoyun və keçilər PPR-in yeganə təbii sahibi hesab olunur. Qoyunlarla müqayisədə keçilər daha həssasdır və xəstəliyi ağır keçirir. Xəstəlik törədicisi yüksək yoluxduruculuq xüsusiyyətinə malik olduğundan epizootik şəraitdə xəstə heyvanların 80-100 %-nin ölümü ilə nəticələnir.
Xəstəliyin yayılmasında mövsümilik müşahidə edilməsə də, yağmurlu və soyuq havalarda, həmçinin heyvanların miqrasiyası və doğum dövründə PPR-ə daha çox rast gəlinir. Xəstəliyə yoluxmuş heyvanlar ifrazatları (göz yaşı, burun axıntısı, ağız suyu, kal və s.) vasitəsilə virusu ətraf mühitə yayır. Xəstəliyin yayılmasında törədici ilə sirayətlənmiş vasitələrin (yem, peyin, geyim, alətlər, gübrə və s.) rolu olsa da, PPR əsasən xəstə heyvanlarla birbaşa təmas nəticəsində baş verir. Xəstəliyin reproduktiv yolla (sperma, embrion və s.) yayılması da mümkündür.
Xəstəliyin inkubasiya dövrü əsasən 3-10 gün arasında dəyişir. OIE-nin Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Kodeksində isə PPR-in inkubasiya müddəti 21 gün olaraq qeyd edilmişdir. Xəstəlik heyvanın növü, yaşı və virusun orqanizmə daxil olma miqdarından asılı olaraq iti, yarımiti və ya subklinik formalarda təzahür edə bilər. İti forma heyvanlarda temperaturun yüksəlməsi (40-41° C), iştahsızlıq, depressiya, halsızlıq, ishal, burun aynasının quruması və konyuktivitlə xarakterizə olunur. Yarımiti formaya daha çox cavan fərdlər arasında təsadüf edilir. Qeyd edək ki, xəstəliyin yarımiti forması heyvanlarda temperaturun ani olaraq yüksəlməsi, depressiya, iştahsızlıq və çətin nəfəsalma kimi əlamətlərlə özünü göstərir. Bəzən selikli qişalarda hemorragiyalar da müşahidə oluna bilər. Subkliniki formada xəstəliyin kliniki əlamətləri müşahidə edilməsə də, bəzi hallarda heyvanlarda temperaturun yüksəlməsi və heyvanın vəziyyətində ani dəyişikliklərin baş verməsi qeyd olunur. Xəstəliyin yarımiti və subkliniki formalarında xəstə heyvanların daxili orqanlarında patoloji dəyişikliklərə rast gəlinməsə də, xəstəliyin iti formasından ölmüş heyvanların cəsədində bir sıra patoloji dəyişikliklər (toxumaların susuzlaşması, gözlərin göz çuxurunun dibinə enməsi, ağız, burun və dildə yaralar, ağciyərlərin iltihabı, limfa düyünlərində və dalaqda böyümə, şırdanda qansızmalar və yoğun bağırsaqda zebra dərisinə bənzər qansızmalar) qeydə alınır.
Diaqnostika məqsədilə xəstəliyə şübhəli heyvanlardan götürülən qan, göz yaşı, burun və ya anal yaxması nümunələri, həmçinin ölmüş heyvanların zədələnmiş toxuma nümunələri (dalaq, limfa düyünləri, qaraciyər, dil, diş əti və s.) soyuq zəncir prinsipi əsasında laboratoriyaya göndərilir. Laborator müayinələr immunoferment (ELISA) və molekulyar-genetik (PZR) metodlar əsasında həyata keçirilir.
Heyvanların peyvəndlənməsi PPR-ə qarşı əsas mübarizə yolu hesab olunur. Bu məqsədlə xəstəliyə qarşı zəiflədilmiş (canlı), inaktivləşdirilmiş, monovalent və ya polivalent peyvəndlərdən istifadə edilir.
Xırdabuynuzlu heyvanlar arasında taun xəstəliyinin baş verməsinin qarşısının alınması məqsədilə təsərrüfatlarda sanitar-gigiyenik və biotəhlükəsizlik qaydaları təmin olunmalı, təsərrüfata yeni gətirilən heyvanlar karantində saxlanılmalı, yay mövsümündə otlaq şəraitində heyvanların vəhşi heyvanlarla təmasının qarşısı alınmalı, xəstəlik aşkar edilən ölkələrdən heyvan və heyvan mənşəli məhsulların idxalı məhdudlaşdırılmalıdır. Heyvanlar arasında xəstəliyə şübhəli hal aşkar edildiyi zaman dərhal baytar həkiminə məlumat verilməlidir.
Azərbaycanda xırdabuynuzlu heyvanların taun xəstəliyinə görə epidemioloji vəziyyət sabitdir. Odur ki, ölkədə bu xəstəliyə qarşı qoyun və keçilər arasında profilaktik peyvəndləmə tədbirləri həyata keçirilmir.
Məqalə AQTİ-nin “Elmi Araşdırmalar Mərkəzi” departamentinin Elmi-tədqiqat və risklərin qiymətləndirilməsi şöbəsinin mütəxəssisləri Q. Cəlladov, Ç. Əliyeva, R. Kəngərli və K. Əliyeva tərəfindən hazırlanıb.
Oxşar xəbərlər
Yoluxucu heyvan xəstəliklərindən qorunmaq məqsədilə tətbiq olunan bəzi məhdudiyyətlər aradan qaldırılıb
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatından daxil olan məlumatlar əsasında dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər həyata keçirir. Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (WOAH) rəsmi məlumatlarına əsasən, Rusiya Federasiyasının Leninqrad vilayətində xırdabuynuzlu heyvanların çiçək, Pakistan İslam Respublikasının Sind, Pəncab regionlarında nodulyar dermatit, Hindistan Respublikasının Çhattisqarh, Karnataka, Madya Pradeş, Qücərat, Pəncab, Madhya-Pradeş, Uttar-Pradeş, Cammu-Kəşmir, Haryana, Bihar ştatlarında və Haryana ştatının Pançkula, Madhya-Pradeş ştatının Cabua, Maxaraştra ştatının Parbhani inzibati ərazi vahidlərində, Botsvana Respublikasının Kqatlenq dairəsində, Rusiya Federasiyasının Başqırdıstan, Tatarıstan, Komi respublikalarında, Rumıniyanın Teleorman inzibati ərazi vahidində qeydə alınmış yüksək patogen quş qripi xəstəliyi aradan qaldırılıb. Belə ki, WOAH -nin “Quruda yaşayan heyvanların sağlamlıq Məcəlləsi”nə əsasən, qeyd olunan ərazilərdə bu xəstəliklərin ləğv edilməsindən sonra gözləmə müddəti başa çatıb və epizootik sağlamlıq statusu bərpa olunub. Bununla əlaqədar, respublika ərazisinin həmin yoluxucu xəstəliklərdən qorunması məqsədilə adıçəkilən ərazilərə tətbiq edilmiş məhdudiyyətlər aradan qaldırılıb. Eyni zamanda müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinə müraciət olunub.
Dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər görülür
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi başqa ölkələrdən respublikamızın ərazisinə keçə biləcək yoluxucu heyvan xəstəliklərindən qorunmaq məqsədilə Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatından daxil olan məlumatlar əsasında dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər həyata keçirir. Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (WOAH) rəsmi məlumatlarına əsasən, Bolqarıstan Respublikasının Kırcali vilayətində xırdabuynuzlu heyvanların çiçək, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Cənubi Dakota, Şimali Dakota, Ayova, Tennessi, Yuta ştatlarında isə yüksək patogen quş qripi xəstəliyi qeydə alınıb. Respublika ərazisinin qeyd olunan yoluxucu xəstəliklərdən qorunması üçün zonalaşma prinsipi nəzərə alınmaqla, Kırcali vilayətində xəstəlik baş vermiş təsərrüfatın 10 km radiusda olan məsafədən diri xırdabuynuzlu heyvanların, onlara aid məhsullar və xammalın, o cümlədən genetik materialların, Cənubi Dakota, Şimali Dakota, Ayova, Tennessi və Yuta ştatlarında isə xəstəlik baş vermiş təsərrüfatdan 10 km radiusda olan məsafədə yerləşən müəssisələrdən diri quş və inkubasiya yumurtalarının, quş ətinin, tərkibində quş emalı məhsulları olan quş ətindən və bütün növ quşçuluq məhsulundan alınan hazır ət məhsullarının (quş qripi viruslarının məhv edilməsini təmin edən termik emala məruz qalan mallar istisna olmaqla), quş yemləri və quş üçün yem əlavələrinin (bitki mənşəli, kimyəvi və mikrobioloji sintez yolu ilə alınmış yemlər və yem əlavələri istisna olmaqla), quşların saxlanması, kəsilməsi və emalı üçün istifadə olunmuş avadanlıqların idxalına WOAH-nin “Quruda yaşayan heyvanların sağlamlıq Məcəlləsi”nə uyğun olaraq müvəqqəti məhdudiyyət tətbiq olunub. Eyni zamanda nəzarət tədbirlərinin gücləndirilməsi məqsədilə qeyd olunan inzibati ərazi vahidlərindən gələn, yaxud tranzitlə keçib respublikamıza daxil olan, habelə respublika ərazisindən tranzitlə digər ölkələrə gedən nəqliyyat vasitələri ilə bağlı müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinə müraciət olunub.
Azərbaycan ÜHST-nin İdarəetməyə Nəzarət Komitəsinə üzv seçilib
Azərbaycan Respublikası Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (ÜHST) İdarəetməyə Nəzarət Komitəsinin üzvü seçilib. Komitədə Azərbaycan, Çin, Avstraliya, Avstriya, Norveç, İrlandiya, Kanada, Çili də daxil olmaqla, ümumilikdə, 16 dövlət təmsil olunur. Bu il ÜHST-nin 91-ci Ali Baş Sessiyasında yaradılan komitənin məqsədi sözügedən təşkilatın normativ sənədlərinin yenilənməsi, maliyyə idarəçiliyi və dünyada sahə üzrə prioritet məsələlərin tənzimlənməsi vəziyyətinin monitorinqinin aparılması və təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Komitənin işi ÜHST-nin Baş Qərargahında yerləşən katiblik tərəfindən koordinasiya ediləcək. Üzv ölkələrin nümayəndələri arasında müxtəlif görüşlərin keçirilməsi, müvafiq sahələr üzrə məsləhətçi və ekspertlərin də iştirakı nəzərdə tutulur. Komitə tərəfindən “İnstitusional, texniki və maliyyə idarəçiliyi üzrə qiymətləndirilmənin nəticələrinə dair hesabat” hazırlanaraq ÜHST-nin rəhbərliyinə təqdim olunacaq. Ölkəmizi İdarəetməyə Nəzarət Komitəsində Azərbaycanın ÜHST-dəki nümayəndəsi, Azərbaycan Respublikası Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin (AQTA) Heyvan sağlamlığı və bioloji təhlükəsizlik şöbəsinin müdiri, respublikanın baş dövlət baytarlıq müfəttişi Qalib Əbdüləliyev təmsil edəcək. Qeyd edək ki, son illər AQTA tərəfindən ölkədə heyvan sağlamlığı və bioloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi, başqa ölkələrdən keçə biləcək yoluxucu heyvan xəstəliklərinin qarşısının alınması, habelə ətraf mühitdə biotəhlükəsizliyin pozulmasına səbəb olan xəstəliklərə görə sağlamlıq statusunun təsdiq edilməsi istiqamətində kompleks tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Eyni zamanda Azərbaycanın təşəbbüsü ilə heyvan sağlamlığı sahəsində regional əməkdaşlığın gücləndirilməsi ÜHST tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Belə ki, ölkəmiz dabaq xəstəliyi üzrə Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üzrə məsləhət qrupuna sədr, həmçinin ÜHST-nin “Avropa heyvan rifahı platforması”nın rəhbər komitəsinə üzv seçilib. Cari ildə ölkəmizin xırdabuynuzlu heyvanların taunu və yüksək patogen quş qripi xəstəliklərindən azad olma statusu ÜHST tərəfindən təsdiqlənib. Heyvan sağlamlığı və bioloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi sahəsində icra edilən institusional islahatlar nəticəsində ölkəmizə yüksək etimad göstərilərək Azərbaycan Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının İdarəetməyə Nəzarət Komitəsinə üzv seçilib.
