Giriş
Üzüm bitkisində karantin əhəmiyyətli zərərli orqanizmlər
15 Dekabr 2023 17:00
Respublikamızda üzümçülük iqtisadiyyatın ənənəvi və aparıcı sahələrindən biri hesab edilir. Bu sahənin inkişafı nəticəsində əldə olunan yüksək iqtisadi gəlir insanların sosial-iqtisadi rifahının yaxşılaşdırılmasında rol oynayır. Üzümkimilər fəsiləsinə aid olan və qiymətli kənd təsərrüfatı bitkisi sayılan üzüm ölkəmizdə əsasən Cəlilabad, Samux, Tovuz, Şəmkir, Ağsu, İsmayıllı, Qəbələ və Şamaxı rayonlarında becərilir. Üzüm bitkisinin meyvəsi faydalıdır və asan mənimsənilən A, B, B1, B2, C vitaminləri, mineral maddələr və üzvi birləşmələrlə zəngindir. Həmçinin üzümün şirəsində bir sıra müalicəvi əhəmiyyətli maddələrin olduğu müəyyən edilib. Bunlardan şəkəri (qlükoza, fruktoza, saxaroza), karotini, boyayıcı və pektin maddələrini və digərlərini göstərmək olar.
Statistik hesablamalara əsasən, dünyada üzümçülük təsərrüfatları virus və fitoplazma xəstəliklərinə görə hər il 10-15 % məhsul itirir. Buna görə də, üzüm bitkisində müxtəlif, o cümlədən karantin əhəmiyyətli zərərli orqanizmlərin, xəstəliklərin, xüsusilə də virus və fitoplazmaların öyrənilməsi və kompleks mübarizə tədbirləri sisteminin tətbiq edilməsi ölkəmizdə üzümçülük və şərabçılığın inkişafı üçün əsas prioritet istiqamətlərdən biri kimi müəyyən olunub.
Filloksera və ya üzüm mənənəsi (Viteus vitifoliae) üzüm bağlarının ən təhlükəli zərərvericisi hesab edilir. Fillokseranın qida bitkisi müxtəlif üzüm sortlarıdır. Zərərvericinin iki inkişaf forması var: kök və yarpaq. Kök forması partogenetik yolla çoxalan qanadsız dişi fərdlərdir. Bədəninin uzunluğu 1,2-1,5 mm olub ovaldır, rəngi yaşılımtıl və ya sarımtıl-qəhvəyidir. Xortumu uzundur və 0,5-3 m dərinlikdə məskunlaşa bilir. Fillokseranın kök formasının yayılma dərinliyi torpağın tipindən və tənəyin yaşından asılıdır. İnkişafı üçün optimal temperatur 25°C, minimum temperatur isə 13 °C-dir.
Filloksera hazırda dünyanın əksər ölkələrinin üzüm bağlarının təhlükəli zərərvericisi hesab olunur. Filloksera XIX əsrin ortalarında Şimali Amerikadan Fransaya təsadüfən gətirilib və qısa müddət ərzində üzüm bağlarının qorxulu zərərvericisi kimi qeydə alınıb. Filloksera Fransadan bütün Avropaya və digər qitələrə yayılıb. Fillokseranın Avropaya yayılması nəticəsində üzüm bağları sürətlə məhv olub və şərab əsaslı kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatına böyük zərbə dəyib. 30 il ərzində Fransada üzüm bağlarının 90%-dən çoxu zərərverici tərəfindən məhv edilib.
Azərbaycanda filloksera ilk dəfə 1925-ci ildə qeydə alınıb və Nazirlər Kabinetinin 280 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş A2 (“Azərbaycan Respublikasında məhdud dairədə yayılmış, karantin tətbiq edilən zərərli orqanizmlərin Siyahısı”) siyahısındadır. Ölkəmizə Gürcüstan ərazisindən keçdiyi ehtimal olunur. Zərərverici hazırda Qazax, Tovuz, Şəmkir, Şamaxı, Ağdam, Şəki, Balakən, Qax və digər rayonlarda yayılıb. Az miqdarda gil hissəcikləri olan xırda dənəvər qumsallıqda filloksera inkişaf etmir. Abşeron üzümlüklərində zərərvericinin olmaması bununla izah edilir. Fillokseranın kök forması daha təhlükəlidir. Bu formanın dişi fərdlərinin məhsuldarlığı 40-100 yumurtaya bərabərdir. Azərbaycanda mayın əvvəllindən sentyabrın sonuna qədər 6-7 nəsil verir. Ona görə də, yayda tənəklərin kökündə fillokseranın bütün inkişaf mərhələlərinə rast gəlmək olur. Amerika üzüm sortları zərərvericinin kök formasına davamlı, yarpaq formasına isə həssasdır. Fillokseranın yarpaq formasında yarpaq ayasının üzərində kiçik ölçüdə kisələr formalaşır. Bəzən bu kisələr bütün yarpaqları əhatə edir. Kisələr yarpağın alt tərəfinə doğru açılır. Həddindən artıq yarpaq kisələri yarpağın böyüməsinə mane olur, bütövlüyünü pozur, fotosintez prosesini zəiflədir, yarpaq nekrozuna, vaxtından əvvəl yarpaqların tökülməsinə, yetişmənin gecikməsi və məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Avropa və Asiya üzüm sortlarında filloksera yalnız köklərdə inkişaf edir. Azərbaycanın üzüm bağlarının əksəriyyətində zərərvericinin çoxalmasında və yayılmasında kök forması və onun hərəkətli sürfələri başlıca rol oynayır. Üzüm bitkisi yoluxmadan sonra 3-10 il ərzində tamamilə məhv ola bilir. Filloksera ilə mübarizənin ən səmərəli üsulu onun yayılmasının qarşısını almaqdır. Bunun üçün əkiləcək tinglər və ya calaq materialları ciddi karantin nəzarətindən keçməlidir. Üzüm bağları salınan zaman fillokseraya qarşı davamlı sortlar və ya calaqaltılar seçilməlidir.
Üzüm bitkisinin karantin əhəmiyyətli zərərli orqanizmlərindən biri pirs xəstəliyi və ya üzümün bakteriozu (Xylella fastidiosa) adlandırılan xəstəlikdir. Bu, üzüm bitkisinin ən təhlükəli bakterial xəstəliyi olub Cənubi İtaliya, Tayvan, Kanada, Meksika, ABŞ, Argentina, Braziliya, Kosta-Rika, Paraqvay və Venesuelada yayılıb. Üzümün bakteriozu Azərbaycanda rəsmi olaraq aşkar edilməyib və Nazirlər Kabinetinin 280 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş A1 (“Azərbaycan Respublikası ərazisində aşkar edilməyən, karantin tətbiq edilən zərərli orqanizmlərin Siyahısı”) siyahısındadır. Pirs xəstəliyi üzüm bitkisi üçün ən təhlükəli bakterial xəstəlik olub, inkişafı üçün həssas üzüm bitkiləri, digər sahib bitkilər və bakteriyalar, ksilem ilə bəslənən həşəratlar, həşərat və sahib bitkilər üçün uyğun mühit amilləri kimi bir sıra faktorlar tələb olunur. Bu xəstəliyi ksilemdə yaşayan, qram-neqativ, gec inkişaf edən çubuq şəkilli, qamçısız və hərəkətsiz bakteriya törədir. Bakteriya hüceyrəsi kobud (qaba), dalğalı hüceyrə divarına malikdir. Bakteriya hüceyrəsi ksilem daxilindəki şirənin hərəkətindən asılı olaraq bitki daxilində aşağıya və yuxarıya doğru daşınır. Geniş miqyasda mədəni və yabanı sahib bitkilərin ksilemini yoluxduran bu polifaq bakteriyanın inkişafı üçün optimal temperatur 26-28° C-dir.
Bakteriya adətən 100-150 metr məsafəyə uçan Cicadellidae və Ceropidae fəsilələrindən olan deşici-sorucu ağız aparatına malik, ksilema boruları vasitəsilə qidalanan vektor həşəratlar vasitəsilə yayılır. Ksilema borularının bakteriya səbəbindən tıxanması nəticəsində mineral maddələrin və suyun daşınmasının qarşısı alınır və nəticədə xəstəliyin simptomları meydana gəlir.
Üzüm bitkisində pirs və ya üzümün bakteriozu xəstəliyinin ilkin əlamətlərinə yarpağın dilimli hissələrinin quruyaraq qəhvəyi rəng alması və nəticədə nekrotik hala çevrilməsi aiddir. Bu zaman nekrozətrafı toxumalar isə sarı və ya qırmızı rəng almağa başlayır. Belə yarpaqlar büzüşərək tökülür, saplaqları isə zoğda qalır. Növbəti illərdə sirayətlənmiş bitki zəif inkişaf edir, zoğları qısa və xlorozlu olur. Çox həssas olan üzüm növləri sirayətlənmədən sonra yalnız 2-3 ilə qədər həyat qabiliyyətini saxlaya bilir. Davamlı sortlarda isə yoluxmalara daha az rast gəlinir və bu bitkilər 5 ildən çox müddətdə həyat qabiliyyətini davam etdirə bilir. Xəstəlik meyvələrin büzüşməsi və məhsuldarlığın kəskin aşağı düşməsinə səbəb olur. Həssas növlərdə məhsul itkisi özünü daha çox göstərir. Yoluxmuş ağaclar qırılmağa meyilli olur və onlarda uclardan başlayaraq məhvolma prosesi müşahidə edilir.
Xəstəliyin yoluxmamış ərazilərə daxil olmasının və yayılmasının qarşısının alınmasının ən effektiv üsulu idxal olunan bitki materialları, sahib bitki və vektorlar üzərində yoxlamalar aparmaq, ciddi fitosanitar tədbirləri tətbiq etməkdir. Patogendən azad, sertifikatlı tinglərdən istifadə olunmalı, yoluxmuş bölgələrdən gətirilən tinglər 3 saat müddətində 45 0C temperaturda olan suda saxlanılmalıdır. Bitkidə yoluxmuş budaq və zoğlar xəstəliyin olmadığı yerə qədər budanmalı və budanmış bitki qalıqları məhv edilməlidir.
Üzüm bitkisinin karantin əhəmiyyətli sarı damar mozaik virusu xəstəliyinə pomidorun həlqəvi ləkəlilik virusu və ya tütünün həlqəvi ləkəlilik virusu səbəb olur. Bu viruslar Xiphinema spp. nematodları, eləcə də toxum, əkin və çoxaltma materialları vasitəsilə daşınır. Nematodlar virusu üzüm və ya alaq otlarının yoluxmuş kökləri ilə qidalanaraq ötürür və uzun müddət özündə saxlayır. Bu virusların əlamətləri identik olsa da, bir neçə əhəmiyyətli fərqləri var. Yoluxma zamanı yarpağın damarları boyu sarı xətlər və rəngli nöqtələrin meydana gəlməsi müşahidə edilir. Salxımda gilələrin sıxlığı azalır və üzüm gilələri qeyri-bərabər yetişir. Yoluxmanın birinci ilində xəstəliyi müəyyən etmək çətindir. Yoluxmuş toxumadan əmələ gələn tumurcuqlar soyuq hava şəraitinə çox həssas olduğu üçün ikinci il qış vaxtı zoğlar inkişafdan qalır. Üçüncü il isə inkişaf ləngiyir və nəticədə üzüm bitkisi məhv olur.
Xəstəliyin qarşısını almaq məqsədilə viruslardan azad sertifikatlı əkin materallarından, eləcə də virusların yayılma ehtimalı çox olan ərazilərdə nematod və virusa davamlı sortlardan istifadə edilməsi tövsiyə olunur. Yoluxmuş bitkilər sahədən çıxarılmalı və məhv edilməlidir.
Üzümçülük təsərrüfatlarına ziyan vuran və karantin əhəmiyyətli xəstəliklər yaradan fitoplazmalar hüceyrə divarları olmayan mikroskopik prokariot orqanizmlərdir. Fitoplazmaların yayılmasında yarpaq mənənələri, ballıca kimi yarpaq şirəsi ilə qidalanan həşəratlar xüsusi rol oynayır. Bu yoluxmaların meyvə ağaclarında, xüsusilə də üzüm bitkisində biokimyəvi və fizioloji təsiri haqqında məlumatlar məhdud saydadır. Üzüm bitkisinin fitoplazma xəstəlikləri ümumi şəkildə üzümün sarılığı adlanır. Bu xəstəliklərə səbəb olan fitoplazmalar oxşar əlamətlər əmələ gətirdiyindən onların coğrafi yayılmasına dair məlumatlar tam müəyyən edilməyib və bu qrupa ən azı doqquz müxtəlif fitoplazma növünün üzümdə törətdiyi xəstəliklər aiddir. Bunlardan ən təhlükəlisi üzümdə qızılı saralma fitoplazması xəstəliyidir. Bu xəstəlik Scaphoideus titanus həşəratı vasitəsilə yayılır. Yoluxma zamanı üzüm bitkisinin tumurcuq, yarpaq, çiçək və meyvələrində xəstəliyin əlamətləri meydana gəlir. İlkin vegetasiya dövründə yoluxmuş üzüm bitkilərində meyvənin məhsuldarlığı azalır, çiçəklər quruyaraq tökülür. Sonrakı mərhələlərdə isə çiçək topaları qəhvəyi rəng alaraq büzüşür və saplaqlar quruyur. Bəzi sortların meyvələri isə adi toxunuşla tökülür. Ağ üzüm sortlarında fitoplazma xəstəlikləri nəticəsində yarpaqlar xlorotik saralır, qızılı rəng alaraq burulur. Qırmızı üzüm sortlarında isə yarpaqlar zəif-çəhrayı rəng alır. Bu qızartı əvvəlcə mərkəzi damarın kənarlarından başlayır və getdikcə yarpağın digər hissələrini də əhatə edir. Bitkinin metabolizmində baş vermiş dəyişikliklər səbəbindən üzüm salxımları büzüşür və yararsız hala düşür.
Bu xəstəliyə qarşı fitosanitar tədbirlər aparılmadıqda çox ciddi yoluxmaya səbəb ola bilir. Yoluxmanın təsirindən asılı olaraq, məhsul itkisi meydana gəlir. Xəstəliyə yoluxmuş salxımların yüksək turşu və aşağı şəkər tərkibli olması şərab istehsalında şərabların keyfiyyətini aşağı salır. Bu uyğunsuzluqların aradan qaldırılması məqsədilə üzüm bağlarında illik monitorinqlər aparılmalı, xəstəliyə dair şübhəli əlamətlər müşahidə edildikdə, nümunə götürülməli və laboratoriyaya göndərilməlidir. Analizlərin nəticələrinə əsasən, xəstəliyin müşahidə olunduğu bağlarda davamlı yoluxma mənbəyi olan yoluxmuş bitkilər səlahiyyətli rəsmi qurumun nəzarəti altında məhv edilməlidir. Xəstəliyin əlamətləri 3 ilə qədər biruzə vermədiyindən yoluxmuş üzüm bitkilərinin mövcud olduğu bağlardan qələm, çilik, calaq kimi çoxaltma materialları götürülməməlidir. Eyni zamanda sahib bitkilərə qarşı mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.
Ümumiyyətlə aparılan araşdırmalara əsasən, təyinat istiqamətindən asılı olaraq, süfrə və texniki üzüm sortlarının ayrı massivlərdə yerləşdirilməsi, sahələrin gen cərgəli və hündür ştamplı formaya salınması üzüm kollarının xəstəlik və zərərvericilərə sirayətlənmə riskini azaltmaqla yanaşı, bitkinin optimal barvermə yükünü də balanslaşdıraraq bol və keyfiyyətli məhsulun əldə olunmasına imkan yaradır. Bundan əlavə, üzüm bitkisinin vegetativ və generativ orqanlarının bir qisminin kəsilməsi ilə tənəyə verilən forma məhsulvermə ilə böyümə arasındakı asılılığı nizamlayır, torpağa qulluq, eləcə də xəstəlik və zərərvericilərə qarşı mübarizə işlərini asanlaşdırır.
Məqalə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin Maarifləndirmə sektorunun böyük mütəxəssisi Tərlan Qorçiyeva və Bitki sağlamlığı və risklərin qiymətləndirilməsi şöbəsinin mütəxəssisi Aysel Səlimova tərəfindən hazırlanıb.
Oxşar xəbərlər
Fitosanitar monitorinqlər davam etdirilir
Karantin tətbiq edilən, o cümlədən potensial təhlükəli zərərli orqanizmləri, onların mənbələrini, sərhədlərini, yayılma səbəblərini vaxtında müəyyənləşdirmək və ölkə ərazisində fitosanitar sabitliyin təmin edilməsi məqsədilə Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin fitosanitar müfəttişləri tərəfindən Milli Monitorinq Planına uyğun olaraq meyvə bağlarında monitorinqlər aparılıb. Monitorinq zamanı Beyləqan rayonunda, İmişli rayonunun Murğuzallı, Qaralar, Sabirabad rayonunun Qasımbəyli, Əsgərbəyli, Yuxarı Axtaçı, Muradbəyli, Qəzli, Quruzma, Yenikənd, Mürsəlli, Ulacalı, Bulduq, Ətcələr, Məmişlər, Həşimxanlı, Beşdəli kəndlərində, Saatlı rayonunun Mustafabəyli, Məzrəli, Azadkənd kəndlərində yerləşən nar, xurma və heyva bağlarında zərərli orqanizmlərlə sirayətlənmə əlamətləri olan bitkilərdən nümunələr götürülərək Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun müvafiq laboratoriyasına təqdim edilib. Müayinələr nəticəsində Meyvə milçəyi, Nar meyvəyeyəni, Meyvə çürüməsi, Afrika əncir milçəyi ilə yanaşı, karantin tətbiq edilən zərərli orqanizmlərdən Komstok yastıcası və Yaponiya mumlu yalançı qalxanlı yastıcası, bir təsərrüfatda isə Asiya giləmeyvə drozofilası aşkarlanıb. Agentlik əməkdaşları tərəfindən Astara rayonunun Astara şəhəri, Kijəbə qəsəbəsi, Şiyəkəran, Təngərüd, Siyakü, Velədi, Maşxan, Vaqo kəndlərində, habelə Lənkəran rayonunun Şağlaser kəndində 38 təsərrüfat subyektinə məxsus 119.3 hektar sitrus bağında aparılmış monitorinq zamanı Sitrus ağqanadlısı və Qırmızı tor gənəsi ilə yanaşı, karantin tətbiq edilən zərərli orqanizmlərdən Sitrus tristeza virusu və Yaponiya yalançı qalxanlı mumlu yastıcası müəyyən edilib. Bundan əlavə, Astara rayonunun Şiyəkəran kəndində yerləşən bir neçə sitrus bağında Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Aqrar Xidmətlər Agentliyinin Astara rayon Bitki Mühafizə Mərkəzinin əməkdaşları ilə birgə monitorinq təşkil edilib və Sitrus ağqanadlısına qarşı Mərkəzin əməkdaşları tərəfindən bitki mübarizə tədbirləri həyata keçirilib.
AQTİ-nin laboratoriyaları biotəhlükəsizliyin təmin olunmasında xüsusi rol oynayır
Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunda (AQTİ) ölkənin biotəhlükəsizlik statusunun daim nəzarətdə saxlanması məqsədilə xüsusi təhlükəli xəstəliklərin çevik şəkildə laborator diaqnostikası həyata keçirilir. Belə ki, AQTİ-nin bütün ölkəni əhatə edən, müasir maddi-texniki bazaya malik laboratoriyalarında peşəkar kadrlar tərəfindən aparılan sınaqlar sayəsində respublikaya idxal olunan bitki və heyvan mənşəli qida məhsullarında bioloji təhlükələr vaxtında aşkarlanır və müvafiq tədbirlər görülür. AQTİ tərəfindən ölkəmizdə heyvan sağlamlığının qorunması və zoonoz xəstəliklərin qarşısının alınması məqsədilə quş qripi xəstəliyinin diaqnostikası, monitorinqi və idarə olunması sahəsində silsilə tədbirlər həyata keçirilir. Xüsusi təhlükəli xəstəliklər üzrə böhran vəziyyətinin idarə edilməsi üçün ixtisaslaşmış əməliyyat qrupları mütəmadi olaraq quş qripi xəstəliyi də daxil olmaqla assosiativ-simulyasiya məşğələlərini icra edir. Bu çərçivədə peşəkar mütəxəssislər ölkə üzrə quş populyasiyasında davamlı monitorinq proqramlarına qatılır. Yüksək dəqiqlikli diaqnostik avadanlıqlarla təchiz olunan laboratoriyalarda quş qripi virusunun subtiplərinin aşkarlanmasında müasir metodlar tətbiq edilir. Eyni zamanda seroloji müayinələr vasitəsilə quşçuluq sahəsində istifadə olunan peyvəndlərin effektivliyi qiymətləndirilir. Həyata keçirilən tədbirlər çərçivəsində Mərkəzi Baytarlıq Laboratoriyası Türkiyənin Akkreditasiya Qurumu “TÜRKAK”ın quş qripi xəstəliyi daxil olmaqla 61 parametr üzrə “ISO/IEC 17025:2017 – Sınaq və kalibrləmə laboratoriyalarının səriştəliliyinə dair ümumi tələblər" standartına uyğun Akkreditasiya Attestatını əldə edib. Mütəmadi olaraq laboratoriyalar quş xəstəlikləri üzrə müxtəlif beynəlxalq səriştəlilik sınaqlarında uğurla iştirak edir. İnstitutun beynəlxalq standartlara cavab verən 2-ci səviyyəli biotəhlükəsizlik laboratoriyaları paytaxt Bakıda və bölgələrdə fəaliyyət göstərir. Stasionar laboratoriyalarla yanaşı, 2+ biotəhlükəsizlik səviyyəsinə malik səyyar laboratoriyaların imkanlarından da epizootoloji monitorinqlər zamanı geniş istifadə olunur. Bu da xüsusi təhlükəli və ya zoonoz xəstəliklərin alovlanması zamanı hadisə yerində müayinələrin operativ şəkildə aparılmasında, həmçinin qabaqlayıcı və nəzarət tədbirlərinin görülməsində əvəzsiz rol oynayır.
HACCP sisteminin tətbiqi qida təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə töhfə verəcək
“Qida Təhlükəsizliyi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən, qida və yem məhsullarının istehsalı və emalı ilə məşğul olan qida subyektləri öz qida obyektlərində HACCP-a (Təhlükənin Analizi və Kritik Nəzarət Nöqtələri) əsaslanan prosedurları tətbiq etməli və qida təhlükəsizliyinə daxili nəzarət sisteminə malik olmalıdırlar. İri sahibkarlıq subyektləri müvafiq Qanun dərc olunduğu gündən, yəni 30 iyun 2022-ci il tarixindən 2 il, kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri 4 il, mikro sahibkarlıq subyektləri isə 6 il sonra HACCP sistemini məcburi qaydada tətbiq etməlidirlər. HACCP qida və yem məhsullarında təhlükə amillərinin müəyyən edilməsi, qiymətləndirilməsi və onlara nəzarət olunması sistemidir. Bu sistemin prinsiplərinin tətbiqinin sahibkarlar üçün bir çox fayda və üstünlükləri var. Belə ki, müəssisələrdə HACCP prinsipinin tətbiqi istehsal olunan məhsulun təhlükəsizliyini təmin edir. Kritik nəzarət nöqtələrini və onların kritik limitlərini müəyyənləşdirməklə və qeydlər aparmaqla, müəssisələrin biznes prosesləri haqqında məlumatları asanlıqla əldə etməsinə şərait yaradır. Qida təhlükəsizliyinə kollektiv yanaşmanı təşviq edir. Qida məhsullarının və qida məhsulları ilə təmasda olan səthlərin müəssisələrin daxili qida zənciri boyunca təhlükə və risk analizinin aparılmasını təmin edir. Müəssisələrdə təkmilləşdirmələrin aparılması üçün imkanlar və alətlər təqdim edir. Məhsulların ixracını, həmçinin satış imkanlarını asanlaşdırır. İşçilər arasında qida təhlükəsizliyi anlayışlarının və vərdişlərinin yaradılması proseslərini sürətləndirir. Həmçinin HACCP qida müəssisələrində təhlükəsiz qida istehsalı üçün tələb olunan gigiyena şərtlərini müəyyən və təmin edir. İstehlakçıların sağlamlığına təhlükə yarada biləcək səbəbləri müəyyənləşdirməklə, istehsal və xidmət mərhələlərində bu səbəbləri aradan qaldırır və etibarlılıq yaradır. Məlumat üçün bildiririk ki, Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun Təlim Mərkəzi sahibkarlıq subyektlərinin əməkdaşları üçün HACCP mövzusunda təlim və məsləhət xidmətlərini təklif edir. “Qida Təhlükəsizliyi haqqında” Qanuna uyğun olaraq təşkil edilən təlimlər zamanı müəssisələrin saxlama anbarlarının, qida blokunun, mal qəbulu, mətbəx və emal sahələrinin HACCP prinsiplərinə uyğunluğu qiymətləndirilir, bu sistemin tətbiqinə kömək göstərilir, müvafiq məsləhətlər verilir. Həmçinin əməkdaşlara HACCP-nin ictimai iaşə müəssisələrində düzgün tətbiq edilməsinə, idarəolunmasına, bu sistemlə bağlı qanunvericiliyin tələblərinə və müvafiq sənədlərin hazırlanmasına dair təlimlər keçirilir. Xidmətlər zamanı mövzu ətrafında müzakirələr aparılır, iştirakçıların sualları cavablandırılır. Təlimin sonunda iştirakçılar sertifikatla təmin olunur. Təlimlərdə əldə olunan biliklər qida obyektlərində HACCP sistemini asanlıqla tətbiq etməyə imkan verir.
