Giriş
AQTİ-nin mütəxəssisləri çinar taxtabitinin ekspress risk təhlilini həyata keçirib
3 Fevral 2023 10:52
Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun mütəxəssisləri tərəfindən çinar taxtabitinin (Corythucha ciliata Say) ekspress risk təhlili aparılıb. Təhlilin nəticələrinə əsasən, dünyanın bir sıra ölkələrində bitkilərə ciddi ziyan vuran bu zərərvericinin ölkəmizə daxil olmasının qarşısını almaq üçün müvafiq tədbirlər görülməlidir.
Belə ki, vətəni Şimali Amerika materiki hesab edilən çinar taxtabitisinə ilk dəfə Amerika Birləşmiş Ştatları və Kanadada rast gəlinib. Bu taxtabiti 1900-cü ildə çinar ağaclarının zərərvericisi kimi tanınıb. Çinar taxtabiti Avropada ilk dəfə 1964-cü ildə İtaliyanın Padova şəhərində, 1975-ci ildə isə Xorvatiya və Slovakiyada aşkarlanıb. Türkiyədə ilk dəfə 2007-ci ildə aşkar edilən bu zərərvericiyə 2009-cu ildə ölkənin Tekirdağ, 2011-ci ildə Trabzon, 2014-cü ildə Kastamonu bölgələrində rast gəlinib. Çinar taxtabiti 1997-ci ildə Rusiyanın Krasnodar, 2000-2001-ci illərdə Soçi şəhərində aşkarlanıb. Ölkəmizdə çinar taxtabitinin xəstəliyi 2007-ci ildə karantin tətbiq olunan zərərli orqanizmlərin siyahısına daxil edilsə də, respublikamızda bu zərərəvericinin aşkarlanması ilə bağlı rəsmi məlumat qeydə alınmayıb.
Çinar taxtabitisinə əsasən qərb çinarı, adi göyrüş, ağcaqayın, London çinar ağacı və Şərq çinarı bitkilərində rast gəlinir. Eyni zamanda Şimali Amerika materikində qoz ağaclarında da bu zərərverici aşkar olunub.
Çinar taxtabiti dünyada 250-dən çox cins və təxminən 2025 növü əhatə edən kiçik və orta ölçülü həşəratlardan ibarət olan Tingidae fəsiləsinə aiddir. Zərərvericinin yumurtası armudvari formada olub, uzunluğu təxminən 0,5 mm, eni 0,16-0,18 mm-dir. Yumurtaların rəngi qara, uc hissəsi isə solğun-ağımtıl olur. İlk yumurtalar təxminən may ayında qoyulur. Hər dişi fərd əksər hallarda 80-160, bəzən isə 350-yə qədər yumurta qoyur. Adətən yumurtalar topa şəklində, bitkilərin yarpaqlarının alt səthinə qoyulur.
Çinar taxtabitinin nimfaları qara və ya açıq-qəhvəyi rəngdə, onların bədənlərində isə tikancıqlar olur. Zərərvericinin yetkin fərdlərinin uzunluğu təxminən 3 mm, eni 2 mm-dir. Bu fərdlər böyük, şəffaf, torabənzər qanadlarla örtülmüş kiçik, yastı, ağımtıl, qoxulu həşəratlardır. Onların qanadları təxminən 3,3-3,7 mm uzunluğundadır və ağımtıldır. Ventral səth isə açıq-qəhvəyi rəngdədir.
Çinar taxtabiti bitkinin gövdəsinin qabığının və yarpaq qalıqlarının altında qışlayır, -24º C-yə qədər soyuqda yaşaya bilir. Bəzi məlumatlarda isə onların -30° C-ə qədər aşağı temperaturda qışlaya bildiyi qeyd edilir. Nimfalar təxminən üç həftə sonra, optimal temperaturda hətta on beş gün ərzində əmələ gəlir. Zərərvericinin yumurtadan yetkin fərdə qədər inkişafı təxminən 35 gün davam edir. Bu müddətin 15 günü yumurta formasının, 3 günü birinci dövr və ya mərhələnin, 3 günü ikinci mərhələnin, 4 günü üçüncü mərhələnin, 5 gün dördüncü dövrün, 5 gün beşinci dövrün payına düşür.
Zərərverici bitkinin yarpaqlarının alt tərəfi ilə qidalanır və əsasən da xloroplast olmaqla, sitoplazmanı sorduğuna görə, ağac qida çatışmazlığı səbəbindən məhv olur. Çinar taxtabitinin həm yetkin fərdləri, həm də nimfaları bitkinin yarpaqlarının alt tərəfində qidalansa da, ən çox zədələnmə yuxarı səthdə olur. Aşağı səthdə onun mövcudluğu əslində qurumuş qara ləkələrlə təsdiqlənir. Bununla belə, yuxarı səthdə zərər daha aydın görünür, yarpaqlarda ağ ləkələr müşahidə olunur. Daha sonra isə xlorotik rəngsizləşmə və qaralma baş verir. Zərərvericinin yaratdığı ləkələr (yaralar) səbəbindən bitkinin tənəffüsü və fotosintezi zəifləyir ki, bunun nəticəsində də sirayətlənmiş yarpaqlar vaxtından əvvəl tökülə bilir.
Zərərvericinin yetkin fərdləri yavaş hərəkət edir. Çinar taxtabiti bitkilər tərəfindən il boyu daşına bilər. Zərərverici əsasən taxta qablaşdırma materiallarının daşınması zamanı yayılır. Güclü sirayətlənmə çox vaxt təbii şəraitdə deyil, nəqliyyat vasitələri, külək, həmçinin insanlar vasitəsilə (paltarlara yapışmaqla) baş verir.
Sadalanan halları nəzərə alaraq, yeni populyasiyanın ölkəmizə daxil olmasının qarşısını almaq məqsədilə qonşu dövlətlərlə sərhəd keçid məntəqələrində və həmsərhəd ərazilərdə fitosanitar nəzarətin gücləndirilməsi mütləqdir. Eyni zamanda əkin materialları zərərli orqanizmlərdən azad zonalardan gətirilməli, həmçinin azad istehsal yeri və ya azad istehsal sahələrində istehsal olunmalıdır.
Çinar taxtabitinin ekspress risk təhlili Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun “Elmi Araşdırmalar Mərkəzi“ departamenti tərəfindən hazırlanıb və xidməti istifadə üçün Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinə təqdim edilib.
Oxşar xəbərlər
Qəhvəyi mərmər bağacığına qarşı mübarizə tədbirləri davam etdirilir
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş “Qəhvəyi mərmər bağacığına qarşı bitki mühafizəsinə dair Tədbirlər Planı”nın icrası məqsədilə Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi Qəhvəyi mərmər bağacığının ölkə ərazisində yayılmasının qarşısının alınması istiqamətində müvafiq fitosanitar nəzarət və maarifləndirmə tədbirlərini davam etdirir. Tədbirlər çərçivəsində Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin, Daşkəsən Rayon İcra Hakimiyyətinin və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Aqrar Xidmətlər Agentliyinin yerli bölmələrinin əməkdaşlarının və rayon sakinlərinin iştirakı ilə görüş keçirilib. Görüşdə Qəhvəyi mərmər bağacığının kütləvi aşkarlandığı ərazilərdə müvafiq mübarizə tədbirlərinin gücləndirilməsi, mümkün qışlama yerlərində müşahidələrin aparılması və zərərvericinin aşkarlandığı təqdirdə mexaniki yollarla məhv edilməsi, habelə mübarizə tədbirlərində vətəndaşların aktiv iştirakının zəruriliyi barədə məlumatlar verilib. Qəhvəyi mərmər bağacığına qarşı mübarizə yolları ilə bağlı maarifləndirici çap materialları paylanıb.
Fitosanitar monitorinqlər davam etdirilir
Karantin tətbiq edilən, o cümlədən potensial təhlükəli zərərli orqanizmləri, onların mənbələrini, sərhədlərini, yayılma səbəblərini vaxtında müəyyənləşdirmək və ölkə ərazisində fitosanitar sabitliyin təmin edilməsi məqsədilə Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin fitosanitar müfəttişləri tərəfindən Milli Monitorinq Planına uyğun olaraq meyvə bağlarında monitorinqlər aparılıb. Monitorinq zamanı Beyləqan rayonunda, İmişli rayonunun Murğuzallı, Qaralar, Sabirabad rayonunun Qasımbəyli, Əsgərbəyli, Yuxarı Axtaçı, Muradbəyli, Qəzli, Quruzma, Yenikənd, Mürsəlli, Ulacalı, Bulduq, Ətcələr, Məmişlər, Həşimxanlı, Beşdəli kəndlərində, Saatlı rayonunun Mustafabəyli, Məzrəli, Azadkənd kəndlərində yerləşən nar, xurma və heyva bağlarında zərərli orqanizmlərlə sirayətlənmə əlamətləri olan bitkilərdən nümunələr götürülərək Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun müvafiq laboratoriyasına təqdim edilib. Müayinələr nəticəsində Meyvə milçəyi, Nar meyvəyeyəni, Meyvə çürüməsi, Afrika əncir milçəyi ilə yanaşı, karantin tətbiq edilən zərərli orqanizmlərdən Komstok yastıcası və Yaponiya mumlu yalançı qalxanlı yastıcası, bir təsərrüfatda isə Asiya giləmeyvə drozofilası aşkarlanıb. Agentlik əməkdaşları tərəfindən Astara rayonunun Astara şəhəri, Kijəbə qəsəbəsi, Şiyəkəran, Təngərüd, Siyakü, Velədi, Maşxan, Vaqo kəndlərində, habelə Lənkəran rayonunun Şağlaser kəndində 38 təsərrüfat subyektinə məxsus 119.3 hektar sitrus bağında aparılmış monitorinq zamanı Sitrus ağqanadlısı və Qırmızı tor gənəsi ilə yanaşı, karantin tətbiq edilən zərərli orqanizmlərdən Sitrus tristeza virusu və Yaponiya yalançı qalxanlı mumlu yastıcası müəyyən edilib. Bundan əlavə, Astara rayonunun Şiyəkəran kəndində yerləşən bir neçə sitrus bağında Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Aqrar Xidmətlər Agentliyinin Astara rayon Bitki Mühafizə Mərkəzinin əməkdaşları ilə birgə monitorinq təşkil edilib və Sitrus ağqanadlısına qarşı Mərkəzin əməkdaşları tərəfindən bitki mübarizə tədbirləri həyata keçirilib.
Qəhvəyi mərmər bağacığı ilə ev şəraitində necə mübarizə aparmaq olar?
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) Qəhvəyi mərmər bağacığının ölkə ərazisində yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə maarifləndirmə tədbirlərini davam etdirir. Tədbirlər çərçivəsində 300-dən çox bitki ilə qidalanaraq onların məhsuldarlığını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salan Qəhvəyi mərmər bağacığının müşahidə olunduğu ölkəmizin şimal-qərb və qərb rayonlarının bəzi kəndlərində yerli əhali və sahibkarlarla maarifləndirici görüşlər keçirilir. Görüşlərdə ev şəraitində zərərvericiyə qarşı mümkün mübarizə tədbirləri barədə məlumatlar çatdırılır. Qəhvəyi mərmər bağacığı evlərin çardaqlarında, qapı və pəncərə boşluqlarında, taxta və odun yığınları arasında qışlaya bilir. Zərərvericinin qışlama yerlərini maksimum məhdudlaşdırmaq məqsədilə evlərdə, çardaqlarda, bağlara yaxın tikililərdə vaxtında təmizləmə və təmir işləri aparılmalıdır. Bundan başqa, bağacığın qışlamaq üçün yaşayış və köməkçi binalara daxil olmasının qarşısını almaq üçün bu tikililərdə pəncərələr torla bağlanmalıdır. Aşkar edildikləri təqdirdə onları süpürgə, tozsoran və s. vasitəsilə toplamaq və məhv etmək lazımdır. Qeyd edək ki, beynəlxalq təcrübədə Qəhvəyi mərmər bağacığı ilə mübarizədə aldadıcı tələlərdən, süni yaradılmış sığınacaq yerlərindən istifadə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bağacıq üçün süni qışlama yerləri əsasən boş karton və ya qəzetlə doldurulmuş adi bir qutudan hazırlanır. Bunun üçün boş qutuya kəsilmiş karton və ya kağız parçaları doldurulur. Hazırlanmış sığınacaqlar evin günəş düşən tərəfində, binaların cənub və qərb tərəflərinə və yaxud çardaqda (damda), bağacığın qışlamaya getdiyi yerlərdə yerləşdirilir və ya 2-3 metr hündürlükdə asılır. Bu cür qutulara yığılan bağacıqlar mexaniki yolla toplanaraq məhv edilməlidir.
