Giriş
AQTİ-nin mütəxəssisləri çinar taxtabitinin ekspress risk təhlilini həyata keçirib
3 Fevral 2023 10:52
Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun mütəxəssisləri tərəfindən çinar taxtabitinin (Corythucha ciliata Say) ekspress risk təhlili aparılıb. Təhlilin nəticələrinə əsasən, dünyanın bir sıra ölkələrində bitkilərə ciddi ziyan vuran bu zərərvericinin ölkəmizə daxil olmasının qarşısını almaq üçün müvafiq tədbirlər görülməlidir.
Belə ki, vətəni Şimali Amerika materiki hesab edilən çinar taxtabitisinə ilk dəfə Amerika Birləşmiş Ştatları və Kanadada rast gəlinib. Bu taxtabiti 1900-cü ildə çinar ağaclarının zərərvericisi kimi tanınıb. Çinar taxtabiti Avropada ilk dəfə 1964-cü ildə İtaliyanın Padova şəhərində, 1975-ci ildə isə Xorvatiya və Slovakiyada aşkarlanıb. Türkiyədə ilk dəfə 2007-ci ildə aşkar edilən bu zərərvericiyə 2009-cu ildə ölkənin Tekirdağ, 2011-ci ildə Trabzon, 2014-cü ildə Kastamonu bölgələrində rast gəlinib. Çinar taxtabiti 1997-ci ildə Rusiyanın Krasnodar, 2000-2001-ci illərdə Soçi şəhərində aşkarlanıb. Ölkəmizdə çinar taxtabitinin xəstəliyi 2007-ci ildə karantin tətbiq olunan zərərli orqanizmlərin siyahısına daxil edilsə də, respublikamızda bu zərərəvericinin aşkarlanması ilə bağlı rəsmi məlumat qeydə alınmayıb.
Çinar taxtabitisinə əsasən qərb çinarı, adi göyrüş, ağcaqayın, London çinar ağacı və Şərq çinarı bitkilərində rast gəlinir. Eyni zamanda Şimali Amerika materikində qoz ağaclarında da bu zərərverici aşkar olunub.
Çinar taxtabiti dünyada 250-dən çox cins və təxminən 2025 növü əhatə edən kiçik və orta ölçülü həşəratlardan ibarət olan Tingidae fəsiləsinə aiddir. Zərərvericinin yumurtası armudvari formada olub, uzunluğu təxminən 0,5 mm, eni 0,16-0,18 mm-dir. Yumurtaların rəngi qara, uc hissəsi isə solğun-ağımtıl olur. İlk yumurtalar təxminən may ayında qoyulur. Hər dişi fərd əksər hallarda 80-160, bəzən isə 350-yə qədər yumurta qoyur. Adətən yumurtalar topa şəklində, bitkilərin yarpaqlarının alt səthinə qoyulur.
Çinar taxtabitinin nimfaları qara və ya açıq-qəhvəyi rəngdə, onların bədənlərində isə tikancıqlar olur. Zərərvericinin yetkin fərdlərinin uzunluğu təxminən 3 mm, eni 2 mm-dir. Bu fərdlər böyük, şəffaf, torabənzər qanadlarla örtülmüş kiçik, yastı, ağımtıl, qoxulu həşəratlardır. Onların qanadları təxminən 3,3-3,7 mm uzunluğundadır və ağımtıldır. Ventral səth isə açıq-qəhvəyi rəngdədir.
Çinar taxtabiti bitkinin gövdəsinin qabığının və yarpaq qalıqlarının altında qışlayır, -24º C-yə qədər soyuqda yaşaya bilir. Bəzi məlumatlarda isə onların -30° C-ə qədər aşağı temperaturda qışlaya bildiyi qeyd edilir. Nimfalar təxminən üç həftə sonra, optimal temperaturda hətta on beş gün ərzində əmələ gəlir. Zərərvericinin yumurtadan yetkin fərdə qədər inkişafı təxminən 35 gün davam edir. Bu müddətin 15 günü yumurta formasının, 3 günü birinci dövr və ya mərhələnin, 3 günü ikinci mərhələnin, 4 günü üçüncü mərhələnin, 5 gün dördüncü dövrün, 5 gün beşinci dövrün payına düşür.
Zərərverici bitkinin yarpaqlarının alt tərəfi ilə qidalanır və əsasən da xloroplast olmaqla, sitoplazmanı sorduğuna görə, ağac qida çatışmazlığı səbəbindən məhv olur. Çinar taxtabitinin həm yetkin fərdləri, həm də nimfaları bitkinin yarpaqlarının alt tərəfində qidalansa da, ən çox zədələnmə yuxarı səthdə olur. Aşağı səthdə onun mövcudluğu əslində qurumuş qara ləkələrlə təsdiqlənir. Bununla belə, yuxarı səthdə zərər daha aydın görünür, yarpaqlarda ağ ləkələr müşahidə olunur. Daha sonra isə xlorotik rəngsizləşmə və qaralma baş verir. Zərərvericinin yaratdığı ləkələr (yaralar) səbəbindən bitkinin tənəffüsü və fotosintezi zəifləyir ki, bunun nəticəsində də sirayətlənmiş yarpaqlar vaxtından əvvəl tökülə bilir.
Zərərvericinin yetkin fərdləri yavaş hərəkət edir. Çinar taxtabiti bitkilər tərəfindən il boyu daşına bilər. Zərərverici əsasən taxta qablaşdırma materiallarının daşınması zamanı yayılır. Güclü sirayətlənmə çox vaxt təbii şəraitdə deyil, nəqliyyat vasitələri, külək, həmçinin insanlar vasitəsilə (paltarlara yapışmaqla) baş verir.
Sadalanan halları nəzərə alaraq, yeni populyasiyanın ölkəmizə daxil olmasının qarşısını almaq məqsədilə qonşu dövlətlərlə sərhəd keçid məntəqələrində və həmsərhəd ərazilərdə fitosanitar nəzarətin gücləndirilməsi mütləqdir. Eyni zamanda əkin materialları zərərli orqanizmlərdən azad zonalardan gətirilməli, həmçinin azad istehsal yeri və ya azad istehsal sahələrində istehsal olunmalıdır.
Çinar taxtabitinin ekspress risk təhlili Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun “Elmi Araşdırmalar Mərkəzi“ departamenti tərəfindən hazırlanıb və xidməti istifadə üçün Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinə təqdim edilib.
Oxşar xəbərlər
“Bitki sağlamlığı haqqında” Qanun layihəsinin ictimai müzakirəsi davam edir
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) tərəfindən yeni hazırlanan “Bitki sağlamlığı haqqında” Qanun layihəsinin bu sahədə elmi tədqiqatlar aparan alim və mütəxəssislərlə ictimai müzakirəsi təşkil edilib. Müzakirə zamanı AQTA rəsmisi Elxan Mikayılov yeni Qanun layihəsinin hazırlanmasında əsas məqsədin ölkədə bitki sağlamlığının təmin edilməsi, fitosanitar nəzarət və fitosanitar xidmətlərin hüquqi əsaslarının müəyyən edilməsi, bu sahədə fəaliyyət göstərən subyektlər arasında münasibətlərin tənzimlənməsi olduğunu bildirib. Qanun layihəsində yer alan elmi-tədqiqat institutları, təhsil müəssisələri, alimlər, tədqiqatçılar və məsləhətçilər tərəfindən elmi araşdırmalar zamanı aşkarlanan zərərli orqanizmin ərazidə mövcudluğuna dair məlumatın verilməsi qaydası, Azərbaycan Respublikasının ərazisində zərərli orqanizmlərin aşkarlanmasına dair mümkün mənbələrdən məlumatların çevik toplanması, dəqiqləşdirilməsi, zərərli orqanizmin identifikasiyası və mövcudluğunun təsdiqi qaydaları, ümumi monitorinqlə bağlı elmi-tədqiqat müəssisələrindən, universitetlərdən, ictimai təşkilatlardan, alimlərdən, tədqiqatçılardan, məsləhətçilərdən, elmi jurnallardan məlumatların toplanması və təhlili ilə bağlı müddəalar ətraflı müzakirə edilib. Görüşdə Qanun layihəsində yer alan anlayışlar, yeni terminlər, laboratoriyalarda zərərli orqanizmin identifikasiyasının həyata keçirilməsi, mövcudluğunun və yayılma vəziyyətinin rəsmi təsdiqi qaydası, risk qiymətləndirmələrinin aparılmasında alim və mütəxəssislərin yaxından iştirakının məqsədəuyğunluğu, o cümlədən inteqrir mübarizə ilə bağlı alimlərin rəy və təklifləri dinlənilib. Qanun layihəsinin hazırlanmasının ölkədə bitki sağlamlığı sahəsində mövcud olan problemlərin həllində mühüm addım olması alim və mütəxəsislər tərəfindən xüsusi vurğulanıb. Görüşdə digər maraq doğuran suallar cavablandırılıb.
12 May - Beynəlxalq Bitki Sağlamlığı Günüdür
12 May - Beynəlxalq Bitki Sağlamlığı Günüdür. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən elan edilən bu günün məqsədi bitki sağlamlığının qorunmasının qlobal miqyasda əhəmiyyətini vurğulamaq və bu sahədə ictimaiyyəti maarifləndirməkdir. Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi tərəfindən ölkəmizdə bitki sağlamlığının qorunması, həmçinin xəstəliklərin, zərərvericilərin vaxtında aşkarlanaraq onlara qarşı effektiv mübarizə tədbirlərinin görülməsi məqsədilə mütəmadi tədbirlər həyata keçirilir. Qida zəncirinin əsas elementlərindən olan bitki sağlamlığı sahəsində hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi istiqamətində AQTA tərəfindən yeni “Bitki sağlamlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsi hazırlanıb. Qanun layihəsinin məqsədləri əsasəsn bitki xəstəliklərinə qarşı mübarizə metodlarını daha da təkmilləşdirmək, pestisidlərin, aqrokimyəvi maddələrin düzgün istifadəsini nəzarət altına almaq, kənd təsərrüfatı məhsullarının beynəlxalq tələblərə uyğunluğunu təmin etməkdir. Həmçinin bitki sağlamlığının təmin olunmasında Azərbaycan Qida Təhlükəsizlyi İnstitutunun ixtisaslaşmış laboratoriyaları xüsusi rola malikdir. Mərkəzi Fitosanitar Laboratoriyasında entomoloji, herboloji, fitohelmintoloji, mikoloji, bakterioloji və virusoloji ekspertizalar aparılır. Kompleks Tədqiqatlar Laboratoriyasında beynəlxalq metodlardan istifadə edilərək, pestisid və aqrokimyəvi maddələrin laboratoriya sınaqları həyata keçirilir. Milli Referens Laboratoriyasında meyvə-tərəvəz məhsullarında pestisidlərin qalıq miqdarları təyin olunur. Eyni zamanda Xaçmaz, Lənkəran və Tovuz Regional Sınaq Laboratoriyalarında bitki xəstəliklərinin aşkar olunması istiqamətində ən müasir laborator sınaqlar həyata keçirir. Eləcə də fitosanitar sahədə nəzarətin daha da gücləndirilməsi və işin səmərəli təşkili məqsədilə Səyyar Fitosanitar Laboratoriya fəaliyyət göstərir.
Bitki sağlamlığının qorunması istiqamətində tədbirlər davam etdirilir
Karantin tətbiq edilən, o cümlədən potensial təhlükəli zərərli orqanizmlərdən qorumaq və onların mənbələrini vaxtında aşkarlamaq məqsədilə karantin nəzarətində olan materiallarda müntəzəm olaraq müşahidələrin aparılması, fitosanitar ekspertizaların keçirilməsi və profilaktik tədbirlərin görülməsi istiqamətində Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin müfəttişləri tərəfindən fitosanitar monitorinqlər davam etdirilir. Milli Monitorinq Planı çərçivəsində Agentliyin Şəki-Zaqatala regional bölməsinin əməkdaşları tərəfindən ilkin istehsal təsərrüfatlarında keçirilmiş fitosanitar monitorinqlər zamanı simptomlu bitki hissələrindən nümunələr götürülərək laborator müayinələrə cəlb edilib. Müayinələr nəticəsində Şəki rayonunun Öryət və Çeşməli kəndləri ərazisində yerləşən tumlu-çəyirdəkli meyvə bağlarında karantin tətbiq edilən göbələk mənşəli Qonur monilioz çürümə xəstəliyi aşkarlanıb. Monitorinq zamanı həmçinin bağçılıq təsərrüfatlarında Qəhvəyi mərmər bağacığı, Şaftalı meyvəyeyəni, Qərb çiçək tripsi və Şərq meyvəyeyəni kimi karantin tətbiq edilən zərərvericilərin mövcudluğunu müəyyənləşdirmək məqsədilə feromon tələlər asılıb. Sahə aqronomu və texniki işçilərlə söhbətlər aparılıb, zərərvericilərlə mübarizə üsulları əks olunan maarifləndirici çap materialları paylanıb. Eyni zamanda təsərrüfat sahiblərinə və işçilərə pestisid və aqrokimyəvi maddələrin saxlanması, daşınması, tətbiq reqlamenti, o cümlədən istifadəsi zamanı təhlükəsizlik qaydalarına əməl olunması barədə tövsiyələr verilib.
