Giriş
Kartof torpaq birəciyinin risk təhlili həyata keçirilib
30 Sentyabr 2021 14:18
Kartof torpaq birəciyinin (Epitrix cucumeris) yayılmasına nəzarət və ona qarşı effektiv mübarizə tədbirləri aparmaq məqsədilə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutu (AQTİ) tərəfindən risk təhlili həyata keçirilib. Risk təhlilində ölkədaxili və beynəlxalq ticarətin karantin qaydalarına uyğun olaraq, Epitrix cucumeris yoluxmuş ölkələrdən toxumluq və ya ərzaqlıq kartof yumrularının gətirilməməsi, həmçinin onların sahib bitkilərinin idxal edilməməsi, zərərverici ilə yoluxmuş ərazidən başqa yerlərə əkin üçün kök yumruları göndərilməməsi, zərərverici müşahidə edilən ərazilərdən torpaq və bitki qalıqlarının ətraf ərazilərə çıxarılmaması istiqamətində nəticələr təhlil edilib.
Zərərvericinin vətəni Şimali Amerikadır və Boliviyadan Kanadaya qədər Amerika qitəsində geniş yayılıb. Epitrix cucumeris Solanaceae fəsiləsinə aid bitkilərin yarpaq və kökləri ilə qidalanır. Başlıca əhəmiyyətə malik sahib bitkisi kartofdur, lakin Azərbaycan florasında mövcud olan tərəvəz bitkilərindən: badımcan (Solanum melongena), pomidor (Solanum lycopersicum), bibər (Capsicum annuum), kartof (Solanum tuberosum), tütün (Nicotiana tabacum), qaraquşüzümü (Solanum nigrum), xanımotu (Atropa belladonna), adi dəlibəng (Datura stramonium), petuniya (Petunia) və adi yergilası (Physalis alkekengi) sahib bitkiləri ilə də qidalanır. Hətta birələr kələm, xiyar çuğundur, kahı, qarğıdalı, paxlalı bitkilər və müxtəlif otlarla da bəslənə bilirlər. Həm sürfələr, həm də yetkin fərdlər çeynəmə ağız quruluşuna malikdirlər. Epitrix cucumeris sürfələri kartof yumruları ətrafında torpaqda yaşayır, sahib bitkilərin kökləri ilə qidalanır, bəzən onlar kökyumrularına daxil olaraq dərin izlər, cığırlar açır və kiçik özünəməxsus tunellər yarada bilir.
Epitrix cucumeris növlərinin yetkin fərdləri bitkinin bütün yerüstü hissələrində və torpaq səthində aşkar edilə bilər. Əsasən yarpaqların həm üst səthi, həm də aşağı səthi ilə qidalanırlar. Yetkin fərdlər bitkinin yarpaqlarında bütün Epitrix növləri üçün xarakterik olan 1,0-1,5 mm diametli kiçik dairəvi dəliklər yaradır. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olub ki, yetkin fərdlər kartof bitkisi üçün ən təhlükəli mərhələ hesab olunur (Pernal, 1992; Senanayake et al., 1993).
Zərərvericinin yetkin fərdi payızda əvvəlki mövsümdə kartof əkilmiş sahələrin yaxınlığında, torpaqda, yarpaq qalıqlarında və ya digər bitki qalıqlarının altında qışlayır (Hoffman et al., 1999). Yazda, temperatur yüksəldikcə, yetkin fərdlər aktivləşir və kartof bitkiləri inkişaf edənə qədər mövcud olan alternativ sahib bitki növləri ilə qidalanmağa başlayırlar. Dişi fərdlər sahib bitkilərin gövdəsinin yaxınlığında torpaq səthinin altına yumurta qoyurlar. Onların ağ, elliptik formalı, təxminən eni 0,2 mm, uzunluğu 0,4-0,5 mm olan yumurtaları olur. Zərərverici yumurtadan çıxdıqdan sonra, sürfələr kök hissələrinə keçir və burada bir neçə gün ərzində qidalanır və inkişaf edirlər. Yeni çıxan sürfə - ağ rəngdədir, üç cüt ayağı var və təxminən 1.0 mm uzunluğundadır (Pernal, 1992). Embrion inkişafı orta hesabla 6 günə tamamlanır və sürfə inkişafı 13-15 gün çəkir (Anderson & Walker, 1934). Tam inkişaf etdikdən sonra sürfələr qidalanmanı dayandırır, kök və kök yumrularını tərk edir və torpaq hissəcikləri olan yetkin metamorfoz, eni 1,5 mm və uzunluğu 2,5 mm olan mirvari ağ rəngli bir pup hüceyrəsi əmələ gətirir. Puplaşma 11-13 gün davam edir. Yumurtadan yetkin fərdə qədər inkişaf müddəti ortalama 32 gün davam edir (Anderson & Walker, 1934). Yetkin fərdlər - uzunluğu 1.6-2.0 mm olan kiçik qara böcəklərdir (Deczinsky, 2016; EPPO, 2017a). Arxa bud sümükləri böyükdür, tullanmağa (atlanmağa) uyğunlaşdırılıb. Uçmaq qabiliyyətinə malik deyil.
Epitrix cucumeris-in potensial iqtisadi təsiri yüksək hesab olunur, çünki zərərvericilər həm kartof kök yumrularına zərər verə bilər, həm də digər Solanaceous fəsiləsindən olan bitkilərlə (pomidor, badımcan) qidalana bilər. Mövsümün əvvəlində, yetkin fərdlərin yarpaqlarla qidalanması kartof, pomidor, şirin bibər, badımcan və s. kimi təzə yetişən bitkilər üçün təhlükəli ola bilir, çünki yarpaqların yerə düşməsinə və şitillərin tezliklə məhv olmasına səbəb olur (Foster & Obermeyer, 2017; Bessin, 2019). Yapraqların zədələnməsi Epitrix cucumeris birələri üçün məhsuldarlığın 15%-ə qədər azalmasına səbəb ola bilər (Senanayake və digərləri, 1993).
Bu zərərverici 2001-ci ildə EPPO təşkilatının A2 tədbirlər siyahısına daxil edilib və bu təşkilata üzv olan ölkələrə bu zərərvericinin karantin əhəmiyyətli zərərli orqanizm kimi tənzimlənməsi tövsiyə olunub.
Oxşar xəbərlər
“Bitki sağlamlığı haqqında” Qanun layihəsinin ictimai müzakirəsi davam edir
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) tərəfindən yeni hazırlanan “Bitki sağlamlığı haqqında” Qanun layihəsinin bu sahədə elmi tədqiqatlar aparan alim və mütəxəssislərlə ictimai müzakirəsi təşkil edilib. Müzakirə zamanı AQTA rəsmisi Elxan Mikayılov yeni Qanun layihəsinin hazırlanmasında əsas məqsədin ölkədə bitki sağlamlığının təmin edilməsi, fitosanitar nəzarət və fitosanitar xidmətlərin hüquqi əsaslarının müəyyən edilməsi, bu sahədə fəaliyyət göstərən subyektlər arasında münasibətlərin tənzimlənməsi olduğunu bildirib. Qanun layihəsində yer alan elmi-tədqiqat institutları, təhsil müəssisələri, alimlər, tədqiqatçılar və məsləhətçilər tərəfindən elmi araşdırmalar zamanı aşkarlanan zərərli orqanizmin ərazidə mövcudluğuna dair məlumatın verilməsi qaydası, Azərbaycan Respublikasının ərazisində zərərli orqanizmlərin aşkarlanmasına dair mümkün mənbələrdən məlumatların çevik toplanması, dəqiqləşdirilməsi, zərərli orqanizmin identifikasiyası və mövcudluğunun təsdiqi qaydaları, ümumi monitorinqlə bağlı elmi-tədqiqat müəssisələrindən, universitetlərdən, ictimai təşkilatlardan, alimlərdən, tədqiqatçılardan, məsləhətçilərdən, elmi jurnallardan məlumatların toplanması və təhlili ilə bağlı müddəalar ətraflı müzakirə edilib. Görüşdə Qanun layihəsində yer alan anlayışlar, yeni terminlər, laboratoriyalarda zərərli orqanizmin identifikasiyasının həyata keçirilməsi, mövcudluğunun və yayılma vəziyyətinin rəsmi təsdiqi qaydası, risk qiymətləndirmələrinin aparılmasında alim və mütəxəssislərin yaxından iştirakının məqsədəuyğunluğu, o cümlədən inteqrir mübarizə ilə bağlı alimlərin rəy və təklifləri dinlənilib. Qanun layihəsinin hazırlanmasının ölkədə bitki sağlamlığı sahəsində mövcud olan problemlərin həllində mühüm addım olması alim və mütəxəsislər tərəfindən xüsusi vurğulanıb. Görüşdə digər maraq doğuran suallar cavablandırılıb.
12 May - Beynəlxalq Bitki Sağlamlığı Günüdür
12 May - Beynəlxalq Bitki Sağlamlığı Günüdür. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən elan edilən bu günün məqsədi bitki sağlamlığının qorunmasının qlobal miqyasda əhəmiyyətini vurğulamaq və bu sahədə ictimaiyyəti maarifləndirməkdir. Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi tərəfindən ölkəmizdə bitki sağlamlığının qorunması, həmçinin xəstəliklərin, zərərvericilərin vaxtında aşkarlanaraq onlara qarşı effektiv mübarizə tədbirlərinin görülməsi məqsədilə mütəmadi tədbirlər həyata keçirilir. Qida zəncirinin əsas elementlərindən olan bitki sağlamlığı sahəsində hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi istiqamətində AQTA tərəfindən yeni “Bitki sağlamlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsi hazırlanıb. Qanun layihəsinin məqsədləri əsasəsn bitki xəstəliklərinə qarşı mübarizə metodlarını daha da təkmilləşdirmək, pestisidlərin, aqrokimyəvi maddələrin düzgün istifadəsini nəzarət altına almaq, kənd təsərrüfatı məhsullarının beynəlxalq tələblərə uyğunluğunu təmin etməkdir. Həmçinin bitki sağlamlığının təmin olunmasında Azərbaycan Qida Təhlükəsizlyi İnstitutunun ixtisaslaşmış laboratoriyaları xüsusi rola malikdir. Mərkəzi Fitosanitar Laboratoriyasında entomoloji, herboloji, fitohelmintoloji, mikoloji, bakterioloji və virusoloji ekspertizalar aparılır. Kompleks Tədqiqatlar Laboratoriyasında beynəlxalq metodlardan istifadə edilərək, pestisid və aqrokimyəvi maddələrin laboratoriya sınaqları həyata keçirilir. Milli Referens Laboratoriyasında meyvə-tərəvəz məhsullarında pestisidlərin qalıq miqdarları təyin olunur. Eyni zamanda Xaçmaz, Lənkəran və Tovuz Regional Sınaq Laboratoriyalarında bitki xəstəliklərinin aşkar olunması istiqamətində ən müasir laborator sınaqlar həyata keçirir. Eləcə də fitosanitar sahədə nəzarətin daha da gücləndirilməsi və işin səmərəli təşkili məqsədilə Səyyar Fitosanitar Laboratoriya fəaliyyət göstərir.
Bitki sağlamlığının qorunması istiqamətində tədbirlər davam etdirilir
Karantin tətbiq edilən, o cümlədən potensial təhlükəli zərərli orqanizmlərdən qorumaq və onların mənbələrini vaxtında aşkarlamaq məqsədilə karantin nəzarətində olan materiallarda müntəzəm olaraq müşahidələrin aparılması, fitosanitar ekspertizaların keçirilməsi və profilaktik tədbirlərin görülməsi istiqamətində Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin müfəttişləri tərəfindən fitosanitar monitorinqlər davam etdirilir. Milli Monitorinq Planı çərçivəsində Agentliyin Şəki-Zaqatala regional bölməsinin əməkdaşları tərəfindən ilkin istehsal təsərrüfatlarında keçirilmiş fitosanitar monitorinqlər zamanı simptomlu bitki hissələrindən nümunələr götürülərək laborator müayinələrə cəlb edilib. Müayinələr nəticəsində Şəki rayonunun Öryət və Çeşməli kəndləri ərazisində yerləşən tumlu-çəyirdəkli meyvə bağlarında karantin tətbiq edilən göbələk mənşəli Qonur monilioz çürümə xəstəliyi aşkarlanıb. Monitorinq zamanı həmçinin bağçılıq təsərrüfatlarında Qəhvəyi mərmər bağacığı, Şaftalı meyvəyeyəni, Qərb çiçək tripsi və Şərq meyvəyeyəni kimi karantin tətbiq edilən zərərvericilərin mövcudluğunu müəyyənləşdirmək məqsədilə feromon tələlər asılıb. Sahə aqronomu və texniki işçilərlə söhbətlər aparılıb, zərərvericilərlə mübarizə üsulları əks olunan maarifləndirici çap materialları paylanıb. Eyni zamanda təsərrüfat sahiblərinə və işçilərə pestisid və aqrokimyəvi maddələrin saxlanması, daşınması, tətbiq reqlamenti, o cümlədən istifadəsi zamanı təhlükəsizlik qaydalarına əməl olunması barədə tövsiyələr verilib.
