Giriş
Heyvanların yemləndirilməsində mikroelementlərin əhəmiyyəti
17 Oktyabr 2023 12:38
Mineral maddələr heyvan orqanizmində dayaq-hərəkət sisteminin formalaşmasında, həzm proseslərinin, qələvi-turşu balansının və osmotik təzyiqin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Bu maddələrə daxil olan manqan, dəmir, sink, mis, kobalt, molibden kimi mikroelementlərin isə heyvan orqanizmində metabolik proseslərin tənzimlənməsində, qanyaranmada, orqanizmin müdafiə funksiyasının formalaşmasında, həzm traktında mikrofloranın fəaliyyətində, zülalların biosintezində və digər proseslərdə əhəmiyyəti böyükdür. Mikroelementlər eyni zamanda bir çox fermentlərin aktivliyini artırmaqla, aktivator rolu oynayır. Onların iştirakı olmadan heyvan orqanizmində fizioloji-biokimyəvi proseslərin dinamikliyi, o cümlədən zülal, karbohidrat, yağ, vitamin və su mübadiləsi qeyri mümkündür.
Araşdırmalar mikroelementlərin heyvan sağlamlığında mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Odur ki, heyvan sağlamlığının qorunması məqsədilə yem rasionlarının mikroelementlərlə balanslaşdırılması zəruri hesab edilir. Mikroelementlərin heyvan orqanizmindəki əhəmiyyəti barədə aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Manqan (Mn) mikroelementinin heyvanlar üçün fizioloji əhəmiyyəti böyükdür. Bu mikroelement heyvan orqanizmində xolesterolun sintezində, oksidləşmə reduksiya və sümük əmələgəmə proseslərində fəal iştirak edir. Eyni zamanda askorbin turşusu (C vitamini) və tiaminin (B1 vitamini) sintezində, peptidaza, fosfataza, xolinesteraza və digər fermentlərin fəallaşmasında manqanın rolu böyükdür. Heyvan orqanizmində manqan daha çox qaraciyər və böyrəklərdə toplanır. İribuynuzlu heyvanların qanında manqanın miqdarı 3-5 mkq/100ml, südündə isə 0,03-0,1 mq/kq olur. Manqan çatışmazlığı qanyaranma prosesinə, cinsi yetişkənliyə, daxili sekresiya vəzilərinin fəaliyyətinə və sümük toxumasının formalaşmasına mənfi təsir göstərir. Bu mikroelementin çatışmazlığı quşlarda daha çox müşahidə edilir ki, nəticədə sümük və oynaqların deformasiyası ilə müşayiət olunan perozis xəstəliyi baş verir.
Dəmir (Fe) mikroelementinə qan, qırmızı sümük iliyi, qaraciyər, dalaq və əzələ toxumasında daha çox rast gəlinir. Dəmirin əsas bioloji rolu oksigenin nəqli və hüceyrə tənəffüsünü təmin etməsi ilə dəyərləndirilir. Belə ki, dəmir oksigenin toxumalara daşınmasını həyata keçirən hemoqlobin və mioqlobulinlərin strukturuna daxildir. Heyvan orqanizmindəki dəmirin 60%-i hemoqlobin, 3-7%-i isə mioqlobulinlə birşləşmiş şəkildə olur. Bununla yanaşı, dəmir bir çox metabolik proseslərdə, o cümlədən DNT-nin bərpası və replikasiyasında iştirak edir. Dəmirin metabolizmi və homeostazı qaraciyər tərəfindən sintez olunan hepcidin hormonu tərəfindən tənzimlənir. İribuynuzlu heyvanların qanında dəmirin miqdarı 36-42 mq/100ml, südündə isə 0,5-1,0 mq/kq təşkil edir. Quşlar və donuzlar dəmirə qarşı daha həssasdır. Dəmir çatışmazlığı ana südü və yemlə kifayət qədər təmin olunmayan yeni doğulmuş heyvanlarda müşahidə edilir. Mürəkkəb zülal kompleksi olan ferritin heyvan orqanizmində dəmirin hüceyrədaxili deposu rolunu oynayır. Ferritinə dalaq, qaraciyər, böyrək və sümük iliyində daha çox rast gəlinir. Heyvan orqanizmində üzvi və qeyri-üzvi birləşmələr şəklində mövcud olan dəmirin qana sorulması prosesi nazik bağırsaqlarda baş verir. Heyvanların yem payında dəmir çatışmazlığı səbəbindən hemoqlobinin sintez olunması prosesi zəifləyir ki, bu da qan azlığına, yəni anemiya xəstəliyinə gətirib çıxarır.
Sink (Zn) heyvanların inkişafında və böyüməsində, endokrin-metabolik proseslərdə, cinsi yetişkənlik və immun sisteminin formalaşmasında iştirak edən və bir çox fermentativ proseslərdə kofaktor (fermentlərin aktivliyini təmin edən) rolu oynayan mikroelementdir. Bu mikroelement zülalların sintezində mühüm rol oynamaqla yanaşı, bir çox hormon və fermentlərin (xüsusilə tənəffüsü tənzimləyən fermentlərin) zəruri komponentidir. Sink xüsusilə superoksid dismutaz (SOD) fermentinin tərkib hissəsi olaraq heyvan orqanizmində antioksidant-müdafiə funksiyası yerinə yetirir. Bu mikroelement tük, dəri və sümük toxumalarının normal inkişafı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Heyvan orqanizmində sinkin yüksək konsentrasiyasına qaraciyər, əzələ və sümük toxumalarında rast gəlinir. Heyvanlarda sink çatışmazlığı səbəbindən zülal sintezinin zəifləməsi ilə yanaşı, hüceyrələrin bölünməsi, inkişafı və bərpası prosesləri pozulur. Bunlar isə heyvanlarda böyümənin ləngiməsi, məhsuldarlığın azalması, dəri problemləri, balasalma və sümük deformasiyaları ilə nəticələnir. Həmçinin sink çatışmazlığı heyvanlarda parakeratoza, tükün tökülməsinə, iştahanın azalmasına və reproduktiv funksiyanın pozulmasına səbəb olur. İribuynuzlu heyvanların qanında sinkin miqdarı 250-500 mkq/100ml, südündə isə 3,0-5,0 mq/kq təşkil edir.
Mis (Cu) dəmir və vitamin B12 ilə birgə hemoqlobinin və qanın sintezi proseslərində biokatalizator rolunu oynayır. Bu mikroelement karbohidrat mübadiləsində qlükozanın mənimsənilməsi prosesində mühüm rol oynamaqla, qlikogenin metabolizmini tənzimləyir. Misin sümüklərin formalaşmasında, həmçinin qığırdaq, vətər, qan damarları, ağciyər alveolaları və dərinin elastikliyinin qorunmasında əhəmiyyəti böyükdür. İribuynuzlu heyvanların qanında misin miqdarı 80-120 mkq/100ml, südündə isə 0,1-0,35 mq/kq təşkil edir. Yem rasionlarında bu mikroelementin çatışmazlığı səbəbindən qanda yetişməmiş eritrositlərin sayı artdığından anemiya baş verir. Eyni zamanda heyvanlarda sümük əmələgəlmə prosesi pozulmaqla, osteoparoz və cavan heyvanlarda raxit əlamətləri müşahidə olunur. Heyvan orqanizmində mis əsasən ehtiyat şəklində qaraciyərdə toplanır.
Kobalt (Co) gövşəyən heyvanların işkənbə mikroflorası tərəfindən B12 vitamininin sintezi prosesində mühüm komponent hesab olunmaqla, qanyaranma prosesində aktiv iştirak edir. Heyvanların yem payında kobalt çatışmazlığı səbəbindən işkənbədə bakteriya və infuzorların miqdarı azalır. Nəticədə yemin həzməgediciliyi zəifləyir ki, bu da ət və südün məhsuldarlığına mənfi təsir göstərir. Yem paylarında kifayət qədər kobalt olmadığı halda, heyvanlarda hipovitaminoz, zəiflik, balasalma, reproduktivliyin azalması halları müşahidə olunur. İribuynuzlu heyvanların qanında kobaltın miqdarı 3,0-5,0 mkq/100ml, südündə isə 0,5-1,0 mkq/kq təşkil edir.
Molibden (Mo) heyvan orqanizmində metabolik proseslərin həyata keçməsində mühüm rol oynayan mikroelementdir. Molibdenin bioloji funksiyaları əsasən azot və mis metabolizmi ilə bağlıdır. Bu mikroelement bir sıra fermentlərin (ksantinoksidaza, aldehidoksidaza və sulfidoksidaza) tərkib hissəsi olmaqla, orqanizmdə bir çox proseslərdə, o cümlədən hüceyrələrin tənəffüsündə və böyüməsində, gövşəyənlərdə mikrofloranın aktivliyinin stimullaşmasında və digər proseslərdə iştirak edir. Eləcə də molibden purin mübadiləsini tənzimləyən fermentlərin tərkib hissəsidir. Qeyd edək ki, bu elementə heyvan orqanizmində əsasən qaraciyər və sümük toxumasında rast gəlinir. Müəyyən olunub ki, heyvanların qidalanmasında molibdenin çatışmazlığına az rast gəlinir. Digər mikroelementlərdən fərqli olaraq, molibden çoxluğu heyvanlarda distrofik proseslərə, həmçinin sinir sistemi və mədə-bağırsaq traktının funksiya pozğunluğuna səbəb olur. İribuynuzlu heyvanların qanında molibdenin miqdarı 4,5 mkq/100ml təşkil edir.
Sadalananlar göstərir ki, tərkibi mikroelementlərlə zənginləşdirilmiş yem və yem əlavələrinin heyvandarlıqda istifadəsi mühüm əhəmiyətə malikdir. Çünki bu, nəticə etibarilə insanların təhlükəsiz və keyfiyyətli heyvan mənşəli qida məhsulları ilə təmin olunmasına zəmin yaradır.
Məqalə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin Heyvan sağlamlığı və risklərin qiymətləndirilməsi şöbəsinin mütəxəssisləri Qiyasəddin Cəlladov, Kəmalə Əliyeva, Seyidxanım Seyidova və Şəbnəm Məmmədova tərəfindən hazırlanıb.
Oxşar xəbərlər
Quş qripi xəstəliyinə qarşı növbəti epizootoloji monitorinqlər keçiriləcək
Quş qripi xəstəliyinin qarşısının alınması üzrə dövlət qurumlarının və digər aidiyyəti subyektlərin əlaqəli Fəaliyyət Planına uyğun olaraq, 2025-ci ilin 13-17 yanvar tarixlərində növbəti epizootoloji monitorinqlər keçiriləcək. Bununla əlaqədar risk əsasında müəyyən olunmuş ovçuluq təsərrüfatlarının və milli parkların su-bataqlıq, dənizsahili zonalar və digər ərazilərini əhatə etməklə ərazi ilə yanaşı, vəhşi quşlara ümumi baxış keçiriləcək, xəstəlik törədicisinin aşkar edilməsi məqsədilə vəhşi quşlar ovlanacaq və həmin müddətdə respublikada fəaliyyət göstərən bəzi sənaye əsaslı müxtəlif həcmli quşçuluq müəssisələrində, o cümlədən müxtəlif rayonlardakı (şəhərlərdəki) ailə təsərrüfatlarında saxlanılan ev quşlarından laborator müayinə aparılması üçün diaqnostik nümunələr götürüləcək, habelə ölkə üzrə müəssisələrə, təsərrüfatlara, su hövzələrinə və parklara ümumi baxış keçirilməklə, baytarlıq norma və qaydalarına əməl olunması üçün məqsədyönlü maarifləndirmə-təbliğat tədbirləri görüləcək və epizootoloji məlumatlar toplanaraq təhlil ediləcək. Monitorinqlər çərçivəsində müşahidə aparılacaq ərazilər barədə məlumatlar “Epicollect5” proqramına daxil ediləcək. Monitorinqlərdə Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin, Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Aqrar Xidmətlər Agentliyinin Heyvan Sağlamlığı və Baytarlıq Xidmətləri Mərkəzinin və yerli Heyvan Sağlamlığı və Baytarlıq Xidmətləri İdarələrinin, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yanında Bioloji Müxtəlifliyin Qorunması Xidmətinin və Səhiyyə Nazirliyinin Xüsusi Təhlükəli İnfeksiyalara Nəzarət Mərkəzinin əməkdaşları və mütəxəssisləri iştirak edəcəklər. Tədbirlər müddətində götürülmüş nümunələrin İnstitutun Mərkəzi Baytarlıq Laboratoriyasında müvafiq müayinələri aparılacaq.
Dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər görülür
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi başqa ölkələrdən respublikamızın ərazisinə keçə biləcək yoluxucu heyvan xəstəliklərindən qorunmaq məqsədilə Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatından daxil olan məlumatlar əsasında dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər həyata keçirir. Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (WOAH) rəsmi məlumatlarına əsasən, Portuqaliya Respublikasının Lissabon dairəsində, Filippin Respublikasının Şimali Kamarines əyalətində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının isə Missuri, Alabama, Kanzas, Viskonsin ştatlarında yüksək patogen quş qripi xəstəliyi qeydə alınıb. Respublika ərazisinin qeyd olunan yoluxucu xəstəlikdən qorunması üçün Lissabon dairəsində, Şimali Kamarines əyalətində və Missuri, Alabama, Kanzas, Viskonsin ştatlarında zonalaşma prinsipi nəzərə alınmaqla, xəstəlik baş vermiş təsərrüfatdan 10 km radiusda olan məsafədə yerləşən müəssisələrdən diri quş və inkubasiya yumurtalarının, quş ətinin, tərkibində quş emalı məhsulları olan quş ətindən və bütün növ quşçuluq məhsulundan alınan hazır ət məhsullarının (quş qripi viruslarının məhv edilməsini təmin edən termik emala məruz qalan mallar istisna olmaqla), quş yemləri və quş üçün yem əlavələrinin (bitki mənşəli, kimyəvi və mikrobioloji sintez yolu ilə alınmış yemlər və yem əlavələri istisna olmaqla), quşların saxlanması, kəsilməsi və emalı üçün istifadə olunmuş avadanlıqların idxalına WOAH-nin “Quruda yaşayan heyvanların sağlamlıq Məcəlləsi”nə uyğun olaraq müvəqqəti məhdudiyyət tətbiq olunub. Eyni zamanda nəzarət tədbirlərinin gücləndirilməsi məqsədilə qeyd olunan inzibati ərazi vahidlərindən gələn, yaxud tranzitlə keçib respublikamıza daxil olan, habelə respublika ərazisindən tranzitlə digər ölkələrə gedən nəqliyyat vasitələri ilə bağlı müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinə müraciət olunub.
Heyvanların İdentifikasiyası və Qeydiyyatı Sisteminin tətbiqi davam etdirilir
Ölkədə heyvan sağlamlığının və təhlükəsiz heyvan mənşəli qida məhsulları istehsalının təmin olunması məqsədilə Heyvanların İdentifikasiyası və Qeydiyyatı Sisteminin (HİQS) ölkə üzrə tətbiqi davam etdirilir. 2021-ci il 15 dekabr - 2025-ci il 8 yanvar tarixlərində respublika üzrə ailə-kəndli və fermer təsərrüfatlarında 446143 baş iribuynuzlu heyvan, 4302 baş at identikləşdirilərək, həm təsərrüfat, həm də heyvanlar haqqında məlumatlar elektron sistemə daxil edilib. Bununla bağlı olaraq, ölkə ərazisində mövcud olan iri və xırdabuynuzlu heyvanların və atların müvafiq təlimata uyğun identikləşdirilməsinin təmin edilməsi, bu məlumatların Heyvanların İdentifikasiyası və Qeydiyyatı Sisteminə daxil edilməsi və digər məsələlərlə bağlı regionlarda müşavirələr keçirilir. Müşavirələrdə heyvanların identifikasiya olunmasının əhəmiyyəti barədə iştirakçılara geniş məlumat verilir. Qeyd edək ki, HİQS sistemi heyvanların məruz qaldığı xəstəlikləri, profilaktik və müalicə tədbirləri, tətbiq edilən preparatları, diaqnostik sınaqı və nəticələri, heyvanın hərəkəti, həmçinin sahibləri və digər individual göstəriciləri barədə məlumatların unikal identifikasiya kodu ilə əlaqələndirilmiş qaydada toplanılaraq, idarə olunmasını təmin edir. Həmçinin sistemin əsas fuksiyalarına tətbiq olunan preparatların orqanizmdən xaricolma müddətinin gözlənilməsi, alqı-satqısı, daşınması və kəsim dövründə heyvanlara nəzarət edilməsi, itmiş heyvanların axtarılması və ya tapılmış heyvanların sahibinin aşkar edilməsi və digər bu kimi proseslərin idarə olunması daxildir.
