Giriş
Heyvanların yemləndirilməsində mikroelementlərin əhəmiyyəti
17 Oktyabr 2023 12:38
Mineral maddələr heyvan orqanizmində dayaq-hərəkət sisteminin formalaşmasında, həzm proseslərinin, qələvi-turşu balansının və osmotik təzyiqin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Bu maddələrə daxil olan manqan, dəmir, sink, mis, kobalt, molibden kimi mikroelementlərin isə heyvan orqanizmində metabolik proseslərin tənzimlənməsində, qanyaranmada, orqanizmin müdafiə funksiyasının formalaşmasında, həzm traktında mikrofloranın fəaliyyətində, zülalların biosintezində və digər proseslərdə əhəmiyyəti böyükdür. Mikroelementlər eyni zamanda bir çox fermentlərin aktivliyini artırmaqla, aktivator rolu oynayır. Onların iştirakı olmadan heyvan orqanizmində fizioloji-biokimyəvi proseslərin dinamikliyi, o cümlədən zülal, karbohidrat, yağ, vitamin və su mübadiləsi qeyri mümkündür.
Araşdırmalar mikroelementlərin heyvan sağlamlığında mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Odur ki, heyvan sağlamlığının qorunması məqsədilə yem rasionlarının mikroelementlərlə balanslaşdırılması zəruri hesab edilir. Mikroelementlərin heyvan orqanizmindəki əhəmiyyəti barədə aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Manqan (Mn) mikroelementinin heyvanlar üçün fizioloji əhəmiyyəti böyükdür. Bu mikroelement heyvan orqanizmində xolesterolun sintezində, oksidləşmə reduksiya və sümük əmələgəmə proseslərində fəal iştirak edir. Eyni zamanda askorbin turşusu (C vitamini) və tiaminin (B1 vitamini) sintezində, peptidaza, fosfataza, xolinesteraza və digər fermentlərin fəallaşmasında manqanın rolu böyükdür. Heyvan orqanizmində manqan daha çox qaraciyər və böyrəklərdə toplanır. İribuynuzlu heyvanların qanında manqanın miqdarı 3-5 mkq/100ml, südündə isə 0,03-0,1 mq/kq olur. Manqan çatışmazlığı qanyaranma prosesinə, cinsi yetişkənliyə, daxili sekresiya vəzilərinin fəaliyyətinə və sümük toxumasının formalaşmasına mənfi təsir göstərir. Bu mikroelementin çatışmazlığı quşlarda daha çox müşahidə edilir ki, nəticədə sümük və oynaqların deformasiyası ilə müşayiət olunan perozis xəstəliyi baş verir.
Dəmir (Fe) mikroelementinə qan, qırmızı sümük iliyi, qaraciyər, dalaq və əzələ toxumasında daha çox rast gəlinir. Dəmirin əsas bioloji rolu oksigenin nəqli və hüceyrə tənəffüsünü təmin etməsi ilə dəyərləndirilir. Belə ki, dəmir oksigenin toxumalara daşınmasını həyata keçirən hemoqlobin və mioqlobulinlərin strukturuna daxildir. Heyvan orqanizmindəki dəmirin 60%-i hemoqlobin, 3-7%-i isə mioqlobulinlə birşləşmiş şəkildə olur. Bununla yanaşı, dəmir bir çox metabolik proseslərdə, o cümlədən DNT-nin bərpası və replikasiyasında iştirak edir. Dəmirin metabolizmi və homeostazı qaraciyər tərəfindən sintez olunan hepcidin hormonu tərəfindən tənzimlənir. İribuynuzlu heyvanların qanında dəmirin miqdarı 36-42 mq/100ml, südündə isə 0,5-1,0 mq/kq təşkil edir. Quşlar və donuzlar dəmirə qarşı daha həssasdır. Dəmir çatışmazlığı ana südü və yemlə kifayət qədər təmin olunmayan yeni doğulmuş heyvanlarda müşahidə edilir. Mürəkkəb zülal kompleksi olan ferritin heyvan orqanizmində dəmirin hüceyrədaxili deposu rolunu oynayır. Ferritinə dalaq, qaraciyər, böyrək və sümük iliyində daha çox rast gəlinir. Heyvan orqanizmində üzvi və qeyri-üzvi birləşmələr şəklində mövcud olan dəmirin qana sorulması prosesi nazik bağırsaqlarda baş verir. Heyvanların yem payında dəmir çatışmazlığı səbəbindən hemoqlobinin sintez olunması prosesi zəifləyir ki, bu da qan azlığına, yəni anemiya xəstəliyinə gətirib çıxarır.
Sink (Zn) heyvanların inkişafında və böyüməsində, endokrin-metabolik proseslərdə, cinsi yetişkənlik və immun sisteminin formalaşmasında iştirak edən və bir çox fermentativ proseslərdə kofaktor (fermentlərin aktivliyini təmin edən) rolu oynayan mikroelementdir. Bu mikroelement zülalların sintezində mühüm rol oynamaqla yanaşı, bir çox hormon və fermentlərin (xüsusilə tənəffüsü tənzimləyən fermentlərin) zəruri komponentidir. Sink xüsusilə superoksid dismutaz (SOD) fermentinin tərkib hissəsi olaraq heyvan orqanizmində antioksidant-müdafiə funksiyası yerinə yetirir. Bu mikroelement tük, dəri və sümük toxumalarının normal inkişafı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Heyvan orqanizmində sinkin yüksək konsentrasiyasına qaraciyər, əzələ və sümük toxumalarında rast gəlinir. Heyvanlarda sink çatışmazlığı səbəbindən zülal sintezinin zəifləməsi ilə yanaşı, hüceyrələrin bölünməsi, inkişafı və bərpası prosesləri pozulur. Bunlar isə heyvanlarda böyümənin ləngiməsi, məhsuldarlığın azalması, dəri problemləri, balasalma və sümük deformasiyaları ilə nəticələnir. Həmçinin sink çatışmazlığı heyvanlarda parakeratoza, tükün tökülməsinə, iştahanın azalmasına və reproduktiv funksiyanın pozulmasına səbəb olur. İribuynuzlu heyvanların qanında sinkin miqdarı 250-500 mkq/100ml, südündə isə 3,0-5,0 mq/kq təşkil edir.
Mis (Cu) dəmir və vitamin B12 ilə birgə hemoqlobinin və qanın sintezi proseslərində biokatalizator rolunu oynayır. Bu mikroelement karbohidrat mübadiləsində qlükozanın mənimsənilməsi prosesində mühüm rol oynamaqla, qlikogenin metabolizmini tənzimləyir. Misin sümüklərin formalaşmasında, həmçinin qığırdaq, vətər, qan damarları, ağciyər alveolaları və dərinin elastikliyinin qorunmasında əhəmiyyəti böyükdür. İribuynuzlu heyvanların qanında misin miqdarı 80-120 mkq/100ml, südündə isə 0,1-0,35 mq/kq təşkil edir. Yem rasionlarında bu mikroelementin çatışmazlığı səbəbindən qanda yetişməmiş eritrositlərin sayı artdığından anemiya baş verir. Eyni zamanda heyvanlarda sümük əmələgəlmə prosesi pozulmaqla, osteoparoz və cavan heyvanlarda raxit əlamətləri müşahidə olunur. Heyvan orqanizmində mis əsasən ehtiyat şəklində qaraciyərdə toplanır.
Kobalt (Co) gövşəyən heyvanların işkənbə mikroflorası tərəfindən B12 vitamininin sintezi prosesində mühüm komponent hesab olunmaqla, qanyaranma prosesində aktiv iştirak edir. Heyvanların yem payında kobalt çatışmazlığı səbəbindən işkənbədə bakteriya və infuzorların miqdarı azalır. Nəticədə yemin həzməgediciliyi zəifləyir ki, bu da ət və südün məhsuldarlığına mənfi təsir göstərir. Yem paylarında kifayət qədər kobalt olmadığı halda, heyvanlarda hipovitaminoz, zəiflik, balasalma, reproduktivliyin azalması halları müşahidə olunur. İribuynuzlu heyvanların qanında kobaltın miqdarı 3,0-5,0 mkq/100ml, südündə isə 0,5-1,0 mkq/kq təşkil edir.
Molibden (Mo) heyvan orqanizmində metabolik proseslərin həyata keçməsində mühüm rol oynayan mikroelementdir. Molibdenin bioloji funksiyaları əsasən azot və mis metabolizmi ilə bağlıdır. Bu mikroelement bir sıra fermentlərin (ksantinoksidaza, aldehidoksidaza və sulfidoksidaza) tərkib hissəsi olmaqla, orqanizmdə bir çox proseslərdə, o cümlədən hüceyrələrin tənəffüsündə və böyüməsində, gövşəyənlərdə mikrofloranın aktivliyinin stimullaşmasında və digər proseslərdə iştirak edir. Eləcə də molibden purin mübadiləsini tənzimləyən fermentlərin tərkib hissəsidir. Qeyd edək ki, bu elementə heyvan orqanizmində əsasən qaraciyər və sümük toxumasında rast gəlinir. Müəyyən olunub ki, heyvanların qidalanmasında molibdenin çatışmazlığına az rast gəlinir. Digər mikroelementlərdən fərqli olaraq, molibden çoxluğu heyvanlarda distrofik proseslərə, həmçinin sinir sistemi və mədə-bağırsaq traktının funksiya pozğunluğuna səbəb olur. İribuynuzlu heyvanların qanında molibdenin miqdarı 4,5 mkq/100ml təşkil edir.
Sadalananlar göstərir ki, tərkibi mikroelementlərlə zənginləşdirilmiş yem və yem əlavələrinin heyvandarlıqda istifadəsi mühüm əhəmiyətə malikdir. Çünki bu, nəticə etibarilə insanların təhlükəsiz və keyfiyyətli heyvan mənşəli qida məhsulları ilə təmin olunmasına zəmin yaradır.
Məqalə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin Heyvan sağlamlığı və risklərin qiymətləndirilməsi şöbəsinin mütəxəssisləri Qiyasəddin Cəlladov, Kəmalə Əliyeva, Seyidxanım Seyidova və Şəbnəm Məmmədova tərəfindən hazırlanıb.
Oxşar xəbərlər
Dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər görülür
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi başqa ölkələrdən respublikamızın ərazisinə keçə biləcək yoluxucu heyvan xəstəliklərindən qorunmaq məqsədilə Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatından daxil olan məlumatlar əsasında dünyadakı epizootik vəziyyətə uyğun olaraq müvafiq tədbirlər həyata keçirir. Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (WOAH) rəsmi məlumatlarına əsasən, Fələstin Dövlətinin Ramallah və Əl-Bireh əyalətində dabaq, Fransa Respublikasının Korsika regionunda, Almaniya Federativ Respublikasının Berlin şəhərində blutanq, Əlcəzair Xalq Demokratik Respublikasının Əlcəzair, Tipaza, El Tarf, Bürc-Bü-Ərriric, Setif, Tebessa, Skikda əyalətlərində nodulyar dermatit, Amerika Birləşmiş Ştatlarının İllinoys ştatında isə yüksək patogen quş qripi xəstəliyi qeydə alınıb. Respublika ərazisinin qeyd olunan yoluxucu xəstəliklərdən qorunması üçün zonalaşma prinsipi nəzərə alınmaqla, Ramallah və Əl-Bireh əyalətində xəstəlik baş vermiş təsərrüfatdan 10 km radiusda olan məsafədən çütdırnaqlı heyvanların (iri və xırdabuynuzlu heyvanlar, donuz, dəvə və s.), habelə onlara aid xammal və məhsulların idxalına və tranzit daşınmasına, Korsika regionunda və Berlin şəhərində xəstəlik baş vermiş təsərrüfatdan 150 km radiusda olan məsafədən bütün növ diri iri və xırdabuynuzlu heyvanların, dəvələrin, həmçinin onlara aid genetik materialların idxalına, Əlcəzair, Tipaza, El Tarf, Bürc-Bü-Ərriric, Setif, Tebessa və Skikda əyalətlərində xəstəlik baş vermiş təsərrüfatdan 50 km radiusda olan məsafədən bütün növ diri iribuynuzlu heyvanların və onlara aid genetik materialların idxalına, İllinoys ştatında xəstəlik baş vermiş təsərrüfatdan 10 km radiusda olan məsafədə yerləşən müəssisələrdən diri quş və inkubasiya yumurtalarının, quş ətinin, tərkibində quş emalı məhsulları olan quş ətindən və bütün növ quşçuluq məhsulundan alınan hazır ət məhsullarının (quş qripi viruslarının məhv edilməsini təmin edən termik emala məruz qalan mallar istisna olmaqla), quş yemləri və quş üçün yem əlavələrinin (bitki mənşəli, kimyəvi və mikrobioloji sintez yolu ilə alınmış yemlər və yem əlavələri istisna olmaqla), quşların saxlanması, kəsilməsi və emalı üçün istifadə olunmuş avadanlıqların idxalına WOAH-nin “Quruda yaşayan heyvanların sağlamlıq Məcəlləsi”nə uyğun olaraq müvəqqəti məhdudiyyət tətbiq olunub.
Azərbaycanın Vahid Sağlamlıq üzrə Milli Strategiya planı beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim olunub
Bu gün Bakıda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası (COP29) çərçivəsində “Vahid Sağlamlıq yanaşması: İnsan inkişafı naminə sahələrarası işbirliyinin artırılması” mövzusunda yüksək səviyyəli dəyirmi masa keçirilib. Tədbirdə Azərbaycan Respublikası Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin (AQTA) sədri Qoşqar Təhməzli, kənd təsərrüfatı naziri Məcnun Məmmədov, səhiyyə naziri Teymur Musayev, Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyinin (TƏBİB) icraçı direktoru Vüqar Qurbanov iştirak edib. Həmçinin dəyirmi masaya bir sıra digər aidiyyəti qurumların, o cümlədən sahə üzrə elmi-tədqiqat mərkəzlərinin, universitetlərin, eləcə də Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (ÜHST), Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST), BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO), Ətraf Mühit Proqramının və Yerli Əhalinin Problemləri üzrə Daimi Forumunun nümayəndələri qatılıb. Tədbir çərçivəsində “Dəyişən iqlimdə davamlılığın artırılması: Daha sağlam gələcək üçün Azərbaycanın Vahid Sağlamlıq yanaşması” və “Vahid Sağlamlığın tətbiqi üzrə dörd tərəfin birgə yanaşması: Effektiv sahələrarası işbirliyi yolu ilə daha böyük təsirə nail olunması” mövzularında sessiyalar keçirilib. AQTA sədri Q.Təhməzli “Dəyişən iqlimdə davamlılığın artırılması: Daha sağlam gələcək üçün Azərbaycanın Vahid Sağlamlıq yanaşması” mövzusunda təşkil olunan sessiyada çıxış edib. Q.Təhməzli bildirib ki, müasir dünyada iqlim və ətraf mühit amillərinin təsirindən cəmiyyətdə, o cümlədən sosial və iqtisadi sahələrdə yeni çağırışlar meydana çıxır. Bu məsələlərin aşkarlanmasında və idarə edilməsində isə birgə fəaliyyət olduqca vacibdir. Agentlik sədri bu baxımdan COP29-un xüsusi əhəmiyyətini qeyd edib və onu geniş imkanlara malik müzakirə platforması kimi qiymətləndirib. Q.Təhməzli vurğulayıb ki, hazırda dünyada insanların və digər canlıların sağlamlığına, habelə ətraf mühitə ciddi zərər vura bilən amillər qabarıq formada özünü büruzə verməkdədir. Eyni zamanda bu amillərin idarə olunması və onların zərərinin minimuma endirilməsi üçün beynəlxalq miqyasda müvafiq əlaqələndirilmiş fəaliyyət mexanizmləri yaradılmaqdadır. Bu istiqamətdə həyata keçirilən və planetin canlı aləminin qorunması üçün tətbiq edilən “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası çərçivəsində ölkəmizdə də mühüm addımlar atılır. Respublikamızda bu istiqamətdə son illərdə aparılmış islahatların öz bəhrəsini verməkdə olduğunu bildirən AQTA sədri ölkəmizin əldə olunan təcrübəni digər dövlətlərlə bölüşməyə hazır olduğunu diqqətə çatdırıb. Q.Təhməzli deyib ki, beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq respublikamızda zoonoz epidemiyaların vaxtında aşkarlanması və çevik cavab tədbirlərinin görülməsi üçün aidiyyəti qurumların birgə fəaliyyəti daim diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu çərçivədə zoonoz xəstəliklərdən irəli gələn problemlərin həll olunması məqsədilə “Azərbaycan Respublikasında “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası tətbiq edilməklə zoonoz xəstəliklərin qarşısının alınması və nəzarətin gücləndirilməsinə dair 2025-2030-cu illər üzrə Milli Strategiya”nın layihəsi hazırlanaraq təqdim ediləcək. AQTA sədri vurğulayıb ki, mütərəqqi epidemioloji iş üçün istifadə ediləcək informasiya sisteminin qurulması, “Cəmiyyət-heyvanat aləmi - ətraf mühit” kontekstində vahid yanaşmanın tətbiq edilməsi, antimikrob rezistentliyi problemlərinin həlli, böhran vəziyyətlərinin idarə olunması və digər zəruri amillər Strategiyanın tərtib edilməsini aktuallaşdırıb. Strategiyanın icrası ilə zoonoz xəstəliklərin erkən aşkarlanması üçün çevik həll yollarına, davamlı müşahidə sisteminin və məlumat mübadiləsi üçün vahid platformanın tətbiqinə, həmçinin ölkə əhalisinin vaxtaşırı maarifləndirilməsi kimi məqsədlərə nail olunacaq.
COP29 çərçivəsində “Vahid Sağlamlıq Konfransı” keçirilib
Bu gün Bakıda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası (COP29) çərçivəsində “Vahid Sağlamlıq Konfransı” keçirilib. Tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Respublikası Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin (AQTA) sədrinin müavini Zəkiyyə Mustafayeva bildirib ki, “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası ekosistemin bütün hissələrinin vəhdətinə əsaslanan, insanların, heyvanların və ətraf mühitin problemlərini ayrı-ayrılıqda deyil, birgə nəzərdən keçirərək, bu kompleksin sağlamlığını tarazlaşdırmaq və optimallaşdırmaq məqsədilə qaldırılan, inteqrasiya olunmuş vahid yanaşmadır. Konsepsiya xüsusilə qida və su təhlükəsizliyi, qidalanma, zoonoz xəstəliklərə nəzarət, çirklənmənin idarə edilməsi və antimikrob rezistentliklə mübarizə istiqamətlərində olduqca aktualdır. Bu konsepsiya cəmiyyətin müxtəlif sahələrində bir çox sektorları birgə işləməyə səfərbər edir. Konsepsiyanın istər milli, istərsə də beynəlxalq səviyyədə icrasını məhsuldar həyata keçirmək, qarşıya qoyulan məsələlərə çatmaq, problemlərin həlli, o cümlədən insan, heyvan və ətraf mühitdə qarşıya çıxa biləcək təhdidlərin öncədən görülməsi və qarşısının alınması üçün səhiyyə, ətraf mühit sağlamlığı, kənd təsərrüfatı və qida təhlükəsizliyi kimi müxtəlif sektorların qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsi vacib şərtlərdəndir. Buna görə də ölkəmizdə ictimai sağlamlığın qorunması bu sahədə rolu olan hər bir təşkilatın vəzifəsi hesab edilir. Planetin canlı aləminin qorunması üçün tətbiq olunan “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası çərçivəsində ölkəmizdə mühüm addımlar atılır.
