Giriş
Xırdabuynuzlu heyvanların çiçək xəstəliyinin əlamətləri və bu xəstəliyə qarşı mübarizə tədbirləri
9 Yanvar 2023 15:23
Qoyun və keçilərin çiçəyi (lat. Variola ovina et caprarum, ing.Sheep and Goat pox) – xırdabuynuzlu heyvanların virus mənşəli, kəskin gedişli, kontagioz infeksion xəstəliyidir. Xəstəlik heyvanların ölümü və məcburi kəsimi, məhsuldarlığın azalması, heyvan mənşəli xammalın (dəri, yun və s.) keyfiyyətinin aşağı düşməsi, həmçinin baytarlıq-sanitariya və karantin tədbirlərinə sərf olunan xərclərdən ibarət böyük iqtisadi itkilərlə səciyyələnir. Xəstəliyə yoluxmuş heyvanlar arasında reproduktiv fəaliyyətin pozulması, eləcə də balasalma halları baş verir. Bundan əlavə dəridə yaranan çiçək papulalarının yaratdığı zədələr dərinin sənaye əhəmiyyətinə mənfi təsir göstərməklə dəyərinin azalmasına səbəb olur. Qoyun və keçilərin çiçək xəstəliyi zamanı heyvan ölümü ilə müşayiət olan itkilərlə yanaşı (letallıq 80-100%-ə çata bilər), xəstəlikdən sağalmış heyvanların məhsuldarlığının azalması baş verir. Xəstəliyə yoluxmuş sürülərin tamamilə sağalması bir neçə il çəkə bilər. Qoyun və keçilər arasında müşahidə olunan çiçək xəstəliyi üzrə ölüm nisbəti xüsusilə cavan heyvanlar arasında daha yüksək olur. Çiçək xəstəliyi diri heyvanların, heyvan mənşəli məhsulların və xammalın beynəlxalq ticarətində məhdudiyyətlərin qoyulmasına, məcburi peyvəndləmə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə, heyvanların hərəkətinin məhdudlaşdırılmasına və s. bu kimi iqtisadi itkilərə səbəb olur.
Çiçək xəstəliyinin törədicisi Poxviridae ailəsinə, Capripoxvirus cinsinə mənsub DNT tərkibli virusdur. Dünyanın müxtəlif ölkələrində aşkar edilən çiçək virusu ştammları antigen xüsusiyyətlərinə görə identikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, çiçək virusu zoonoz deyildir. Virus ətraf mühitə xəstə heyvanların ifrazatları (tüpürcək, burun seliyi, göz yaşı, pustula mayesi, süd, sidik və s.) və quruyaraq qopub düşən çiçək qərtməkləri ilə yayılır. Xəstə heyvanların axıntıları ilə xaric olunan virus sağlam heyvanların aerogen yolla yoluxmasına səbəb olur. Törədici sağlam heyvanlara xəstə heyvanlarla təmas zamanı, başlıca olaraq zədələnmiş dəri və selikli qişalar vasitəsilə sirayət edir. Virusun alimentar yolla- ağız boşluğunun zədələnmiş selikli qişası ilə sağlam heyvanlara yoluxması da istisna deyildir. Ötürülmə xəstəlik trörədicisi ilə çirklənmiş fomitlər və heyvan mənşəli məhsullar vasitəsi ilə də baş verə bilər.
Qoyunlar və keçilər bütün yaşlarda çiçəyə yoluxur. Zərif yunlu qoyunlar və quzular xəstəliyə daha həssas, qaba yunlu qoyunlar isə nisbətən az həssasdırlar. Anqor və pridon cinsli keçilər xəstəliyi nisbətən ağır keçirirlər.
Çiçək xəstəliyinin inkubasiya müddəti 1-2 həftə aralığındadır. Xəstəlik müəyyən mərhələlərlə inkişaf edir. Xəstəliyin ilkin mərhələsi heyvanlarda gövşəmənin dayanması, tənəffüsün çətinləşməsi, konyuktivit və rinit əlamətləri ilə (göz qapaqlarının şişməsi, göz və burunda hiperemiya, həmçinin serozlu-selikli və serozlu-irinli axıntılar) başlayır. Eyni zamanda dərinin yunsuz nahiyələrində (əsasən başda, dodaqlarda, gözlərin ətrafında, qulaqlarda, ön və arxa ətrafların daxili səthində, xaya torbasında və yelində) səpgilər əmələ gəlir. Xəstəliyin ağır formasında səpgilər bütün bədəni əhatə edir. Səpgilər öncə çəhrayı rəngli ləkələr şəklində olmaqla, xəstəliyin ikinci mərhələsində qırmızı rəngli kəmərlə əhatə olunmuş papulalara (düyünlərə) çevrilir. Xəstəliyin üçüncü mərhələsində papulalar içərisində şəffaf maye toplanan vezikulalara (suluqlara), bir neçə gündən sonra isə içərisində irin kütləsi toplanan pustulalara (qabarcıqlara) çevrilir. Bu zaman bədən temperaturunun xeyli yüksəlməsi (40-42° C) heyvanın ümumi vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb olur.
Xəstəliyə yoluxmuş heyvanlar müxtəlif vaxtlarda (3-4 həftə) sağalır. Xəstəliyi ağır keçirən heyvanlarda sağlamlıqla bağlı bərpa prosesləri zəif gedir. Bəzən yoluxmuş heyvanlarda xəstəliyə xarakterik xarici səpgilər müşahidə olunmadan xəstəliyin istənilən mərhələsində ölüm baş verir. Ümumi ölüm nisbəti çox vaxt 10%-dən az olsa da, bəzən 50%-i keçir. Həssas heyvanlarda və xəstəliyin ağır forması zamanı letallıq hətta 100%-ə çata bilər.
Xəstəliyə diaqnoz epizootoloji, kliniki, patoloji-anatomiki məlumatların təhlili və mikroskopiya daxil olmaqla, laborator müayinələrin nəticələrinə əsasən qoyulur. Diaqnostika məqsədi ilə qan, dərinin zədələnmiş hissələri (təzə papulalar), həmçinin xəstəlik əlamətləri müşahidə olunan daxili orqan və limfa düyünlərindən götürülmüş biomaterial soyuq zəncir prinsipinə uyğun olaraq ilə laboratoriyaya göndərilir.
Xəstəliyə qarşı mübarizə tədbirləri çərçivəsində heyvanların profilaktiki olaraq dövri peyvəndlənməsi zəruridir. Peyvəndləmə endemik ərazilərdə xəstəliyə nəzarət etmək, epidemiyalar zamanı isə xəstəliyin yayılmasının qarşısının alınması məqsədilə tətbiq olunur. Kliniki sağlam heyvanlar məcburi peyvəndlənməyə, xəstə heyvanlar isə simptomatik müalicəyə cəlb olunur. Ölmüş heyvanların cəsədləri zərərsizləşdirilməklə zəruri dezinfeksiya tədbirləri həyata keçirilir. Tədarük olunan yun və digər heyvan mənşəli xammal isə buxarlı dezkamerada 110° C-də zərərsizləşdirilir.
Xəstəliyə qarşı spesifik müalicə metodu mövcud deyildir. Odur ki, təsərrüfatda xəstəlik baş verdiyi halda karantin tətbiq olunur. Bu zaman təsərrüfata heyvanların gətirilməsi və aparılması, xəstə heyvanların sağlam heyvanlarla birgə otarılıb suvarılması, heyvanların qırxılması, xəstə heyvanlarla təmasda olmuş yemlərin təsərrüfatdan çıxarılması, təsərrüfat ərazisinə nəqliyyat vasitələrinin, həmçinin kənar şəxslərinin giriş-çıxışı, heyvanların və heyvandarlıq məhsullarının satışı yolverilməzdir. Virusun xəstə heyvanlar, həmçinin fomitlər və yun kimi heyvan mənşəli məhsullar vasitəsilə sürüyə sirayət etmə ehtimalı yüksək olduğundan, biotəhlükəsizlik tədbirlərinə riayət olunması və təsərrüfata yeni gətirilmiş heyvanların karantində saxlanılması zəruridir.
Qeyd etmək lazımdır ki, qoyun və keçilərin çiçək xəstəliyi xüsusi təhlükəli xəstəliklər sırasına daxil olduğundan xəstəliyə qarşı profilaktiki peyvəndləmə tədbirləri dövlət tərəfindən həyata keçirilir. Heyvanlar arasında xəstəlik əlamətləri müşahidə edildiyi təqdirdə əhalinin bu barədə dərhal baytar həkiminə və aidiyyəti qurumlara məlumat verməsi tövsiyə edilir.
Məqalə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun “Elmi Araşdırmalar Mərkəzi” departamentinin mütəxəssisləri Ş.B.Məmmədova, R.S.Kəngərli, K.N.Əliyeva tərəfindən hazırlanıb.
Oxşar xəbərlər
Bayramla bağlı 135 ünvanda qurbanlıq heyvanların satışı və kəsimi xidmətləri göstərilir
İyunun 6-sı və 7-si tarixlərini əhatə edən Qurban bayramı günlərində əhalinin təhlükəsiz ət və ət məhsulları ilə təmin olunması, həmçinin qurbanlıq heyvan kəsimi və satışının müvafiq norma və qaydalara uyğun, təhlükəsiz və sağlam şəraitdə həyata keçirilməsi üçün Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi və aidiyyəti qurumlar tərəfindən bütün zəruri tədbirlər görülüb. Tədbirlər çərçivəsində Naxçıvan Muxtar Respublikası da daxil olmaqla, ölkə üzrə 135 ünvanda qurbanlıq heyvanların satışı və kəsimi xidmətləri təşkil edilib. Onlardan 77-də qurbanlıq heyvanların kəsimi və satışı, 30-da yalnız satışı, 28-də isə yalnız kəsimi xidmətləri vətəndaşlara təklif olunur. Bununla yanaşı, bir sıra regionlarda səyyar heyvan kəsimi çadırları quraşdırılaraq qurbanlıq heyvanların baytarlıq nəzarəti altında kəsimi və satışı həyata keçirilir. Bu çərçivədə Zəngilan rayonunun Ağalı kəndində və Ağdərə rayonunun Talış kəndində, həmçinin Ağdam, Şuşa, Füzuli və Cəbrayıl rayonlarında da heyvan kəsimi üçün çadırlar quraşdırılıb. Kəsim məntəqələrində Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun baytarlıq laboratoriyaları da mövcuddur. Gücləndirilmiş rejimdə fəaliyyət göstərən laboratoriyalarda peşəkar baytar həkimlər fəaliyyət göstərir. Qurbanlıq heyvanlar arasında hər hansı xəstəliyə şübhə yaranarsa, daxili orqanlarından nümunə götürülərək həmin laboratoriyalarda, eyni zamanda Mərkəzi Baytarlıq Laboratoriyasında müayinə edilir. Ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən soyuducu infrastruktura malik ticarət şəbəkələri tərəfindən də əvvəlcədən qəbul olunmuş sifarişlər əsasında qurbanlıq heyvanların kəsilməsi və ətinin vətəndaşlara çatdırılması xidməti həyata keçirilir. Vətəndaşlar qurbanlıq heyvanların kəsim və satış məntəqələri barədə məlumatı Agentliyin saytından (afsa.gov.az/az/qurban-bayrami-2025) əldə edə bilərlər. Vətəndaşlardan bayram günlərində heyvan kəsimi və satışı fəaliyyətləri ilə bağlı xoşagəlməz hallarla rastlaşdıqda, aidiyyəti dövlət qurumlarına və ya Agentliyin “1003-Çağrı Mərkəzi”nə məlumat vermələri xahiş olunur.
Latviyanın Vidzeme regionunda quş qripi xəstəliyi qeydə alınıb
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (ÜHST) rəsmi məlumatına əsasən, Latviya Respublikasının Vidzeme regionunda yüksək patogen quş qripi xəstəliyi qeydə alınıb. Respublika ərazisinin qeyd olunan yoluxucu xəstəlikdən qorunması üçün Vidzeme regionunda zonalaşma prinsipi nəzərə alınmaqla, xəstəlik baş vermiş təsərrüfatdan 10 km radiusda olan məsafədə yerləşən müəssisələrdən diri quş və quşçuluq məhsullarının idxalına ÜHST-nin “Quruda yaşayan heyvanların sağlamlıq Məcəlləsi”nə uyğun olaraq Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi tərəfindən müvəqqəti məhdudiyyət tətbiq olunub. Eyni zamanda müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün Dövlət Gömrük Komitəsinə müraciət olunub.
Qurbanlıq heyvanların satışı və kəsimi xidmətləri göstəriləcək ünvanların SİYAHISI
Qurbanlıq heyvan kəsimi və satışının müvafiq norma və qaydalara uyğun, sağlam və rahat şəraitdə həyata keçirilməsi məqsədilə bu il Naxçıvan Muxtar Respublikası da daxil olmaqla, ölkə üzrə 135 ünvanda qurbanlıq heyvanların satışı və kəsimi xidmətləri təşkil olunacaq. Bunlardan 77-də həm kəsim, həm satış, 30-da qurbanlıq heyvanların yalnız satışı, 28-də isə yalnız heyvan kəsimi xidmətləri təklif olunacaq. Həmin məntəqələrdə baytarlıq nəzarətindən keçmiş və sanitar-gigiyenik tələblər gözlənilməklə kəsilmiş qurbanlıq heyvanlar əhaliyə təqdim olunacaq. Bununla yanaşı, bir sıra regionlarda Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi ilə razılaşdırılmaqla səyyar heyvan kəsimi çadırları quraşdırılaraq qurbanlıq heyvanların baytarlıq nəzarəti altında kəsimi və satışı təmin ediləcək. Həmçinin ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən müvafiq infrastruktura malik ticarət şəbəkələri tərəfindən sifarişlərə uyğun bayram günlərində qurbanlıq heyvan ətinin vətəndaşlara çatdırılması nəzərdə tutulur. Bununla bağlı həmin satış şəbəkələri tərəfindən ətraflı məlumatlar veriləcək. Vətəndaşlar bayram günlərində saat 08:00-dan 20:00-dək qurbanlıq heyvanları satmaq, almaq və ya kəsdirmək üçün yuxarıda qeyd edilən xidmətlərdən istifadə edə bilərlər. Ölkə üzrə qurbanlıq heyvanların satışı və kəsimi yerləri barədə məlumatları https://afsa.gov.az/az/qurban-bayrami-2025 linkinə daxil olmaqla, eləcə də aşağıdakı cədvəldən əldə edə bilərsiniz:
