Giriş
Xırdabuynuzlu heyvanların çiçək xəstəliyinin əlamətləri və bu xəstəliyə qarşı mübarizə tədbirləri
9 Yanvar 2023 15:23
Qoyun və keçilərin çiçəyi (lat. Variola ovina et caprarum, ing.Sheep and Goat pox) – xırdabuynuzlu heyvanların virus mənşəli, kəskin gedişli, kontagioz infeksion xəstəliyidir. Xəstəlik heyvanların ölümü və məcburi kəsimi, məhsuldarlığın azalması, heyvan mənşəli xammalın (dəri, yun və s.) keyfiyyətinin aşağı düşməsi, həmçinin baytarlıq-sanitariya və karantin tədbirlərinə sərf olunan xərclərdən ibarət böyük iqtisadi itkilərlə səciyyələnir. Xəstəliyə yoluxmuş heyvanlar arasında reproduktiv fəaliyyətin pozulması, eləcə də balasalma halları baş verir. Bundan əlavə dəridə yaranan çiçək papulalarının yaratdığı zədələr dərinin sənaye əhəmiyyətinə mənfi təsir göstərməklə dəyərinin azalmasına səbəb olur. Qoyun və keçilərin çiçək xəstəliyi zamanı heyvan ölümü ilə müşayiət olan itkilərlə yanaşı (letallıq 80-100%-ə çata bilər), xəstəlikdən sağalmış heyvanların məhsuldarlığının azalması baş verir. Xəstəliyə yoluxmuş sürülərin tamamilə sağalması bir neçə il çəkə bilər. Qoyun və keçilər arasında müşahidə olunan çiçək xəstəliyi üzrə ölüm nisbəti xüsusilə cavan heyvanlar arasında daha yüksək olur. Çiçək xəstəliyi diri heyvanların, heyvan mənşəli məhsulların və xammalın beynəlxalq ticarətində məhdudiyyətlərin qoyulmasına, məcburi peyvəndləmə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə, heyvanların hərəkətinin məhdudlaşdırılmasına və s. bu kimi iqtisadi itkilərə səbəb olur.
Çiçək xəstəliyinin törədicisi Poxviridae ailəsinə, Capripoxvirus cinsinə mənsub DNT tərkibli virusdur. Dünyanın müxtəlif ölkələrində aşkar edilən çiçək virusu ştammları antigen xüsusiyyətlərinə görə identikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, çiçək virusu zoonoz deyildir. Virus ətraf mühitə xəstə heyvanların ifrazatları (tüpürcək, burun seliyi, göz yaşı, pustula mayesi, süd, sidik və s.) və quruyaraq qopub düşən çiçək qərtməkləri ilə yayılır. Xəstə heyvanların axıntıları ilə xaric olunan virus sağlam heyvanların aerogen yolla yoluxmasına səbəb olur. Törədici sağlam heyvanlara xəstə heyvanlarla təmas zamanı, başlıca olaraq zədələnmiş dəri və selikli qişalar vasitəsilə sirayət edir. Virusun alimentar yolla- ağız boşluğunun zədələnmiş selikli qişası ilə sağlam heyvanlara yoluxması da istisna deyildir. Ötürülmə xəstəlik trörədicisi ilə çirklənmiş fomitlər və heyvan mənşəli məhsullar vasitəsi ilə də baş verə bilər.
Qoyunlar və keçilər bütün yaşlarda çiçəyə yoluxur. Zərif yunlu qoyunlar və quzular xəstəliyə daha həssas, qaba yunlu qoyunlar isə nisbətən az həssasdırlar. Anqor və pridon cinsli keçilər xəstəliyi nisbətən ağır keçirirlər.
Çiçək xəstəliyinin inkubasiya müddəti 1-2 həftə aralığındadır. Xəstəlik müəyyən mərhələlərlə inkişaf edir. Xəstəliyin ilkin mərhələsi heyvanlarda gövşəmənin dayanması, tənəffüsün çətinləşməsi, konyuktivit və rinit əlamətləri ilə (göz qapaqlarının şişməsi, göz və burunda hiperemiya, həmçinin serozlu-selikli və serozlu-irinli axıntılar) başlayır. Eyni zamanda dərinin yunsuz nahiyələrində (əsasən başda, dodaqlarda, gözlərin ətrafında, qulaqlarda, ön və arxa ətrafların daxili səthində, xaya torbasında və yelində) səpgilər əmələ gəlir. Xəstəliyin ağır formasında səpgilər bütün bədəni əhatə edir. Səpgilər öncə çəhrayı rəngli ləkələr şəklində olmaqla, xəstəliyin ikinci mərhələsində qırmızı rəngli kəmərlə əhatə olunmuş papulalara (düyünlərə) çevrilir. Xəstəliyin üçüncü mərhələsində papulalar içərisində şəffaf maye toplanan vezikulalara (suluqlara), bir neçə gündən sonra isə içərisində irin kütləsi toplanan pustulalara (qabarcıqlara) çevrilir. Bu zaman bədən temperaturunun xeyli yüksəlməsi (40-42° C) heyvanın ümumi vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb olur.
Xəstəliyə yoluxmuş heyvanlar müxtəlif vaxtlarda (3-4 həftə) sağalır. Xəstəliyi ağır keçirən heyvanlarda sağlamlıqla bağlı bərpa prosesləri zəif gedir. Bəzən yoluxmuş heyvanlarda xəstəliyə xarakterik xarici səpgilər müşahidə olunmadan xəstəliyin istənilən mərhələsində ölüm baş verir. Ümumi ölüm nisbəti çox vaxt 10%-dən az olsa da, bəzən 50%-i keçir. Həssas heyvanlarda və xəstəliyin ağır forması zamanı letallıq hətta 100%-ə çata bilər.
Xəstəliyə diaqnoz epizootoloji, kliniki, patoloji-anatomiki məlumatların təhlili və mikroskopiya daxil olmaqla, laborator müayinələrin nəticələrinə əsasən qoyulur. Diaqnostika məqsədi ilə qan, dərinin zədələnmiş hissələri (təzə papulalar), həmçinin xəstəlik əlamətləri müşahidə olunan daxili orqan və limfa düyünlərindən götürülmüş biomaterial soyuq zəncir prinsipinə uyğun olaraq ilə laboratoriyaya göndərilir.
Xəstəliyə qarşı mübarizə tədbirləri çərçivəsində heyvanların profilaktiki olaraq dövri peyvəndlənməsi zəruridir. Peyvəndləmə endemik ərazilərdə xəstəliyə nəzarət etmək, epidemiyalar zamanı isə xəstəliyin yayılmasının qarşısının alınması məqsədilə tətbiq olunur. Kliniki sağlam heyvanlar məcburi peyvəndlənməyə, xəstə heyvanlar isə simptomatik müalicəyə cəlb olunur. Ölmüş heyvanların cəsədləri zərərsizləşdirilməklə zəruri dezinfeksiya tədbirləri həyata keçirilir. Tədarük olunan yun və digər heyvan mənşəli xammal isə buxarlı dezkamerada 110° C-də zərərsizləşdirilir.
Xəstəliyə qarşı spesifik müalicə metodu mövcud deyildir. Odur ki, təsərrüfatda xəstəlik baş verdiyi halda karantin tətbiq olunur. Bu zaman təsərrüfata heyvanların gətirilməsi və aparılması, xəstə heyvanların sağlam heyvanlarla birgə otarılıb suvarılması, heyvanların qırxılması, xəstə heyvanlarla təmasda olmuş yemlərin təsərrüfatdan çıxarılması, təsərrüfat ərazisinə nəqliyyat vasitələrinin, həmçinin kənar şəxslərinin giriş-çıxışı, heyvanların və heyvandarlıq məhsullarının satışı yolverilməzdir. Virusun xəstə heyvanlar, həmçinin fomitlər və yun kimi heyvan mənşəli məhsullar vasitəsilə sürüyə sirayət etmə ehtimalı yüksək olduğundan, biotəhlükəsizlik tədbirlərinə riayət olunması və təsərrüfata yeni gətirilmiş heyvanların karantində saxlanılması zəruridir.
Qeyd etmək lazımdır ki, qoyun və keçilərin çiçək xəstəliyi xüsusi təhlükəli xəstəliklər sırasına daxil olduğundan xəstəliyə qarşı profilaktiki peyvəndləmə tədbirləri dövlət tərəfindən həyata keçirilir. Heyvanlar arasında xəstəlik əlamətləri müşahidə edildiyi təqdirdə əhalinin bu barədə dərhal baytar həkiminə və aidiyyəti qurumlara məlumat verməsi tövsiyə edilir.
Məqalə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun “Elmi Araşdırmalar Mərkəzi” departamentinin mütəxəssisləri Ş.B.Məmmədova, R.S.Kəngərli, K.N.Əliyeva tərəfindən hazırlanıb.
Oxşar xəbərlər
Azərbaycanın Vahid Sağlamlıq üzrə Milli Strategiya planı beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim olunub
Bu gün Bakıda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası (COP29) çərçivəsində “Vahid Sağlamlıq yanaşması: İnsan inkişafı naminə sahələrarası işbirliyinin artırılması” mövzusunda yüksək səviyyəli dəyirmi masa keçirilib. Tədbirdə Azərbaycan Respublikası Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin (AQTA) sədri Qoşqar Təhməzli, kənd təsərrüfatı naziri Məcnun Məmmədov, səhiyyə naziri Teymur Musayev, Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyinin (TƏBİB) icraçı direktoru Vüqar Qurbanov iştirak edib. Həmçinin dəyirmi masaya bir sıra digər aidiyyəti qurumların, o cümlədən sahə üzrə elmi-tədqiqat mərkəzlərinin, universitetlərin, eləcə də Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının (ÜHST), Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST), BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO), Ətraf Mühit Proqramının və Yerli Əhalinin Problemləri üzrə Daimi Forumunun nümayəndələri qatılıb. Tədbir çərçivəsində “Dəyişən iqlimdə davamlılığın artırılması: Daha sağlam gələcək üçün Azərbaycanın Vahid Sağlamlıq yanaşması” və “Vahid Sağlamlığın tətbiqi üzrə dörd tərəfin birgə yanaşması: Effektiv sahələrarası işbirliyi yolu ilə daha böyük təsirə nail olunması” mövzularında sessiyalar keçirilib. AQTA sədri Q.Təhməzli “Dəyişən iqlimdə davamlılığın artırılması: Daha sağlam gələcək üçün Azərbaycanın Vahid Sağlamlıq yanaşması” mövzusunda təşkil olunan sessiyada çıxış edib. Q.Təhməzli bildirib ki, müasir dünyada iqlim və ətraf mühit amillərinin təsirindən cəmiyyətdə, o cümlədən sosial və iqtisadi sahələrdə yeni çağırışlar meydana çıxır. Bu məsələlərin aşkarlanmasında və idarə edilməsində isə birgə fəaliyyət olduqca vacibdir. Agentlik sədri bu baxımdan COP29-un xüsusi əhəmiyyətini qeyd edib və onu geniş imkanlara malik müzakirə platforması kimi qiymətləndirib. Q.Təhməzli vurğulayıb ki, hazırda dünyada insanların və digər canlıların sağlamlığına, habelə ətraf mühitə ciddi zərər vura bilən amillər qabarıq formada özünü büruzə verməkdədir. Eyni zamanda bu amillərin idarə olunması və onların zərərinin minimuma endirilməsi üçün beynəlxalq miqyasda müvafiq əlaqələndirilmiş fəaliyyət mexanizmləri yaradılmaqdadır. Bu istiqamətdə həyata keçirilən və planetin canlı aləminin qorunması üçün tətbiq edilən “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası çərçivəsində ölkəmizdə də mühüm addımlar atılır. Respublikamızda bu istiqamətdə son illərdə aparılmış islahatların öz bəhrəsini verməkdə olduğunu bildirən AQTA sədri ölkəmizin əldə olunan təcrübəni digər dövlətlərlə bölüşməyə hazır olduğunu diqqətə çatdırıb. Q.Təhməzli deyib ki, beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq respublikamızda zoonoz epidemiyaların vaxtında aşkarlanması və çevik cavab tədbirlərinin görülməsi üçün aidiyyəti qurumların birgə fəaliyyəti daim diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu çərçivədə zoonoz xəstəliklərdən irəli gələn problemlərin həll olunması məqsədilə “Azərbaycan Respublikasında “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası tətbiq edilməklə zoonoz xəstəliklərin qarşısının alınması və nəzarətin gücləndirilməsinə dair 2025-2030-cu illər üzrə Milli Strategiya”nın layihəsi hazırlanaraq təqdim ediləcək. AQTA sədri vurğulayıb ki, mütərəqqi epidemioloji iş üçün istifadə ediləcək informasiya sisteminin qurulması, “Cəmiyyət-heyvanat aləmi - ətraf mühit” kontekstində vahid yanaşmanın tətbiq edilməsi, antimikrob rezistentliyi problemlərinin həlli, böhran vəziyyətlərinin idarə olunması və digər zəruri amillər Strategiyanın tərtib edilməsini aktuallaşdırıb. Strategiyanın icrası ilə zoonoz xəstəliklərin erkən aşkarlanması üçün çevik həll yollarına, davamlı müşahidə sisteminin və məlumat mübadiləsi üçün vahid platformanın tətbiqinə, həmçinin ölkə əhalisinin vaxtaşırı maarifləndirilməsi kimi məqsədlərə nail olunacaq.
COP29 çərçivəsində “Vahid Sağlamlıq Konfransı” keçirilib
Bu gün Bakıda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası (COP29) çərçivəsində “Vahid Sağlamlıq Konfransı” keçirilib. Tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Respublikası Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin (AQTA) sədrinin müavini Zəkiyyə Mustafayeva bildirib ki, “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası ekosistemin bütün hissələrinin vəhdətinə əsaslanan, insanların, heyvanların və ətraf mühitin problemlərini ayrı-ayrılıqda deyil, birgə nəzərdən keçirərək, bu kompleksin sağlamlığını tarazlaşdırmaq və optimallaşdırmaq məqsədilə qaldırılan, inteqrasiya olunmuş vahid yanaşmadır. Konsepsiya xüsusilə qida və su təhlükəsizliyi, qidalanma, zoonoz xəstəliklərə nəzarət, çirklənmənin idarə edilməsi və antimikrob rezistentliklə mübarizə istiqamətlərində olduqca aktualdır. Bu konsepsiya cəmiyyətin müxtəlif sahələrində bir çox sektorları birgə işləməyə səfərbər edir. Konsepsiyanın istər milli, istərsə də beynəlxalq səviyyədə icrasını məhsuldar həyata keçirmək, qarşıya qoyulan məsələlərə çatmaq, problemlərin həlli, o cümlədən insan, heyvan və ətraf mühitdə qarşıya çıxa biləcək təhdidlərin öncədən görülməsi və qarşısının alınması üçün səhiyyə, ətraf mühit sağlamlığı, kənd təsərrüfatı və qida təhlükəsizliyi kimi müxtəlif sektorların qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsi vacib şərtlərdəndir. Buna görə də ölkəmizdə ictimai sağlamlığın qorunması bu sahədə rolu olan hər bir təşkilatın vəzifəsi hesab edilir. Planetin canlı aləminin qorunması üçün tətbiq olunan “Vahid Sağlamlıq” konsepsiyası çərçivəsində ölkəmizdə mühüm addımlar atılır.
ÜHST Azərbaycanın quş qripindən azad olma statusunu təsdiqlədi
Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi ölkədə heyvan sağlamlığını və bioloji təhlükəsizliyi təmin etmək, başqa ölkələrdən keçə biləcək yoluxucu heyvan xəstəliklərinin qarşısının alınması istiqamətində kompleks tədbirləri davam etdirir. Görülən tədbirlər, həmçinin bioloji təhlükəsizliyin təmin olunması üçün yaradılan mexanizmlərin etibarlılığını qəbul edərək ölkəmizin yüksək patogen quş qripindən azad olma statusu Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatı (ÜHST) tərəfindən təsdiqlənib və müvafiq məlumatlar təşkilatın rəsmi internet səhifəsində yayımlanıb. (https://www.woah.org/app/uploads/2024/11/2024-11-azerbaijan-hpai-selfd-a.pdf) Qeyd edək ki, son illər mütərəqqi beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq, respublikamızın insan və heyvan sağlamlığı üçün təhlükə törədən, habelə ətraf mühitdə bioloji təhlükəsizliyin pozulmasına səbəb olan xəstəliklərə görə sağlamlıq statusunun təsdiq edilməsi istiqamətində ciddi iş aparılır. Bu çərçivədə yüksək patogen quş qripindən azad olma statusunun təsdiqlənməsi ölkəmizdə bioloji təhlükəsizliyin qorunması, bu sahədə nəzarət və tənzimləmə sisteminin daha bir uğuru kimi qiymətləndirilə bilər. Belə ki, ÜHST tərəfindən xəstəlikdən azad olma statusunun təsdiq edilməsi ölkəmizdən quşçuluq məhsullarının ixracına olan ən böyük maneələrdən birinin götürülməsinə və quşçuluq sektoruna aid məhsulların ixracının asanlaşmasına səbəb olacaq. Xatırladaq ki, yüksək patogen quş qripi insanlar üçün də təhlükəli olan, virus mənşəli zoonoz infeksiyalardan biridir. Hazırda dünyanın 50-dən çox ölkəsində xəstəliyin aktiv ocaqları mövcuddur. Azərbaycanda mütəmadi olaraq epizootoloji monitorinqlərin aparılması və təhlükəli halların dərhal aşkarlanaraq adekvat tədbirlərin görülməsi, xüsusi təhlükə mənbəyi ola biləcək quş və quşçuluq məhsullarının ölkəmizə gətirilməsinin qarşısının alınması nəticəsində ölkəmizin bu xəstəlikdən qorunmasına nail olunub.
