Giriş
Nodulyar dermatit iribuynuzlu heyvanların virus mənşəli xəstəliyidir. Mövsümi xarakter daşımaqla əsasən, yaz və yay aylarında həşəratların çoxaldığı dövrdə aktivləşir. Xəstəliyin əsas mənbəyi xəstə heyvanlar və digər virus daşıyıcılarıdır. Bu virus içməli su, yem, süd, şpris vasitəsi ilə və ya birbaşa təmas yolu ilə yayıla bilir. İnfeksiya qansoran həşəratların dişləməsi ilə ötürülür. Xəstəliyin yoluxma baş vermiş ərazilərdən heyvanların hərəkəti zamanı da yayılması mümkündür. Nodulyar dermatit zamanı heyvanların dərisində düyünlər yaranır. Bu xəstəlik yüksək hərarət, iştahasızlıq, dəridə 1-5 sm ölçüdə yumru düyünlər, əksər hallarda düyünlərin mərkəzində qaysağın əmələ gəlməsi, gözlərin sulanması, burun axıntısının çoxalması, çənəaltı və digər limfa düyünlərinin şişməsi, nadir hallarda boğaz heyvanlarda balasalma ilə müşahidə olunur. Nodulyar dermatit xəstəliyi ilə mübarizə məqsədilə mütləq heyvanlar arasında dövri peyvəndlənmə aparılmalı, sistematik olaraq həşəratlar əleyhinə preparatlardan istifadə edilməli, təsərrüfatlarda baytarlıq-sanitariya tədbirləri gücləndirilməlidir. Peyvəndlənmə dövlət vəsaiti hesabına müvafiq qurumlar tərəfindən aparılır. Peyvəndlənmə ilə yaranan immunitet vaksindən asılı olaraq, heyvanları 1 ildən artıq müddət ərzində xəstəlikdən qoruya bilər.
Ölkəmizdə əkin sahəsinə, məhsul istehsalına və ixracına görə qərzəkli meyvə bitkiləri sırasında birinci yeri tutan fındıq bitkisinin digər meyvə bitkiləri kimi, bir çox xəstəlik və zərərvericiləri var. Bunlardan biri də fındıqda bakterioz (Xanthomonas campestris pv. corylina) xəstəliyidir. Bu, dünyanın bir çox ölkəsində, əsasən də yüksək yağıntı və rütubət müşahidə olunan ərazilərdə cavan fındıq ağaclarının təhlükəli xəstəliyi kimi tanınır. Bu bakterial xəstəliyə ölkəmizdə ilk dəfə 2022-ci ildə Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi tərəfindən aparılan monitorinqlər zamanı Şəki-Zaqatala bölgəsində rast gəlinib. Sözügedən bakteriya bitkinin zədələnmiş toxumaları və yarpaqdakı ağızcıqlar vasitəsilə bitkiyə daxil olur, zədələnmiş toxumalarda və sirayətlənmiş tumurcuqlarda 1 ilə qədər canlı qala bilir. Bakteriya tökülmüş yarpaqlarda 4 aya qədər yaşaya bilir, lakin torpaqda qışlamır. Bu bakteriyanın inkişafı üçün optimal temperatur 28-32° C hesab edilir. Fındıqda bakterioz xəstəliyindən bitkinin tumurcuqları, yarpaqları, budaqları, gövdəsi, bəzən də meyvələri zərər görür. Xüsusilə yarpaq və çiçək tumurcuqları xəstəliyə çox həssasdır. Sirayətlənmiş tumurcuqlar qismən zərər görə və ya tamamilə məhv ola bilər. Belə tumurcuqlardan çıxan zoğlar da sirayətlənmiş halda olur. Yarpaqların üzərində ləkələr dairəvi və ya nizamsız şəkildə olub, ölçüsü 1-2 mm-dir. Həmçinin yeni əmələ gəlmiş ləkələr əvvəl sarımtıl-yaşıl rəngdə olur, sonra qırmızımtıl-qəhvəyi rəngə çevrilir. Sirayətlənmiş zoğlar isə xaricdən qurumuş kimi görünür. Gövdədə yaraların əmələ gəlməsi xəstəliyin ən təhlükəli dövrüdür. Yaralar adətən 4 yaşa qədər olan fındıq kollarında müşahidə edilir və bu onların məhvinə səbəb olur. Bakteriya bitkinin aşağı hissəsinə doğru yayıldıqca pöhrələr yerə əyilərək tamamilə quruyur və ya 10-25 sm uzunluğunda çatlar yaradır. Belə pöhrələrin üst hissəsində qəhvəyi-qara nekrozları görmək olur ki, sonradan onlar yayıldıqca pöhrəni tamamilə əhatə edir. Meyvə qınlarının üzərindəki ləkələr dairəvi və ya müxtəlif formalı, ölçüsü 1-2 mm olub, tünd-qəhvəyi və yaxud qara rəngdədir. Ləkələr əvvəlcə səthi olsa da, sonradan dərinləşir və sərtləşir. Xəstəlik əsasən sirayətlənmiş əkin materialları ilə yayılır. Təbii yayılma potensialı nisbətən aşağı qəbul edilir. Fındıqda bakterioz xəstəliyi təhlükəli hesab olunur və fındıq bitkisində rast gəlinən digər xəstəliklərdən daha çox iqtisadi ziyan vura bilir. Bu xəstəlik səbəbindən Fransada 1975-ci ildən indiyədək 250 mindən çox cavan bitki məhv edilib. İtaliyada xəstəliyin yarpaq və budaqları sirayətləndirməsi nəticəsində 4 illik fındıq ağaclarının 80%-ə qədəri çürüyüb məhv olub. Çilidə isə fındıq bitkisində xəstəlik səbəbindən sirayətlənmənin 60-90% aralığında olduğu müəyyən edilib.
Quduzluq ev və kənd təsərrüfatı heyvanları, vəhşi heyvanlar, həmçinin insanlar arasında rast gəlinən və mərkəzi sinir sisteminin iltihabı (ensfalit) ilə səciyyələnən, virus mənşəli, zoonoz infeksion xəstəlikdir. Respublikamızda quduzluq xəstəliyi endemik olmaqla, xüsusi təhlükəli xəstəliklər sırasına daxildir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, quduzluq virusu əsasən Asiya və Afrika ölkələri olmaqla, dünyada hər il 50 mindən artıq insanın ölümünə səbəb olur. Son zamanlar isə dünyada baş verən iqlim dəyişiklikləri, biomüxtəliflik və ekoloji balansın pozulması səbəbindən vəhşi heyvanlar arasında miqrasiya genişlənib və yeni xəstəlik ocaqlarının yaranması riski xeyli artıb. Quduzluq xəstəliyinin törədicisi olan Rabies virusu taksonomiki olaraq Mononegavirales sırasının Rhabdoviridae ailəsinə və Lyssavirus cinsinə mənsubdur. Törədici mənşə etibarilə RNT tərkibli olmaqla, neyrotrop (sinir toxumasına sirayət etməyə meyilli) xüsusiyyətlidir. Virus xəstə heyvanların ağız suyu ilə ifraz edildiyindən, xəstəlik daha çox quduz heyvanların dişləməsi nəticəsində baş verir. Xəstəlik törədicisinin əsas mənbəyi xəstə ev heyvanları və vəhşi heyvanlar hesab olunur. İnsanlar arasında yoluxma, əsasən, xəstə ev heyvanlarının, xüsusilə itlərin dişləməsi ilə baş versə də, zədələnmiş dəri və selikli qişaların xəstə heyvanların ağız suyu ilə təması da yoluxmaya səbəb olur.
Dünyada ekoloji problemlərin qarşısını almaq üçün sintetik qablaşdırma materiallarına alternativ olaraq bioloji parçalana bilən qida qablaşdırma materiallarından istifadə genişlənir. Bioloji parçalana bilən polimerlər təbii olaraq heyvanlar, bitkilər, bakteriyalar, sellüloza, nişasta, dəri, xitin, xitozan, bakterial poliesterlər, həmçinin poliaktik turşusu (PLA) kimi canlı orqanizmlər tərəfindən sintetik olaraq istehsal edilsə də, onların bioloji parçalanma qabiliyyəti də sübut edilib. Bioloji parçalanmanın baş verməsi üçün əsasən üç əsas şərt var. Bunlar orqanizm, substrat və ətraf mühitin təsiridir. Bu şərtlərdən heç biri təmin olunmadıqda, bioloji parçalanma baş vermir. Bioloji parçalana bilən materiallarla qablaşdırılan qida məhsullarının istehsal və istifadə zamanı materialların hissəciklərinin qida məhsullarına qarışaraq kimyəvi çirklənmə ehtimalı daha azdır. Belə ki, bioloji parçalana bilən materiallar əsasən təbii və təhlükəsiz maddələrdən hazırlanır. Ümumiyyətlə, belə materialların əksəriyyəti bitki nişastaları və ya mikroorqanizmlər istehsal olunan polimerlərdən hazırlanır. Bu isə bioloji sistemə daha uyğun maddələr olduğundan sintetik materiallarla bağlı sağlamlıq risklərini azaldır. Eləcə də bioloji parçalana bilən materialların PLA kimi bəzi növləri temperatura daha davamlı olduğundan qablaşdırma materiallarının doldurulması zamanı temperaturun təsirindən deformasiyaya uğraması və zəhərli maddələr buraxması halları baş vermir. Temperatura davamlılıq bu qablaşdırma materiallarını mikrodalğalı sobada və dondurucuda saxlanması üçün əlverişli edir. Bundan əlavə, bitki yağı, qarğıdalı və noxud nişastası və ya mikrobiota kimi yeməli biokütlə mənbələrindən istehsal olunan bioloji parçalana bilən plastik qablaşdırma materialları daha az istixana qazı emissiyasına səbəb olur.
Qəhvəyi mərmər bağacığı nədir? - Qəhvəyi mərmər bağacığı ölçüsü 12-17 mm, rəngi qəhvəyi, üzərində ləkələr olan, bədəni azacıq yastı və armudvari formalı zərərvericidir. Bu zərərverici 300-dən çox bitki növü ilə qidalanaraq onların məhsuldarlığını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır. Qəhvəyi mərmər bağacığın yayılması: - Qəhvəyi mərmər bağacığın yetkin fərdləri və sürfələri yük daşımaları, nəqliyyat vasitələri, avadanlıqlar, ağac materialları yüklənmiş konteynerlər, təzə meyvə-tərəvəz, kəsilmiş güllər, tinglər və digər vasitələrlə yayılır. Eyni zamanda yetkin fərdləri təbii yolla (uçmaqla) 35-100 km-dək məsafə qət edə bilirlər. Qəhvəyi mərmər bağacığı ilə mübarizə üsulları: - Payız və qış dövründə qışlama yerlərinin maksimum azaldılması məqsədilə qəhvəyi mərmər bağacığın gizlənə bildiyi sığınacaqlara, o cümlədən qaranlıq yerlərə xüsusi diqqət yetirilir. Yaşayış və köməkçi binalarda pəncərələr torla bağlanır. - Yaşayış binalarında və mənzillərdə müxtəlif əşyaların arxa hissəsinə, həmçinin mühəndis qurğuların arakəsmələrinə xüsusi diqqət yetirilir. Aşkar olunduqları təqdirdə, süpürgə, tozsoran və digər vasitələrlə toplanaraq məhv edilir. - Yaz və yay aylarında əkin sahələrində maksimum sayda meyvə və tərəvəz bitkilərinin yarpaqlarının alt səthi, yarpaq tumurcuqları və meyvə saplaqlarının birləşmə yerləri diqqətlə yoxlanılır. Zərərvericinin aşkar edildiyi əkin sahələrində və təsərrüfat tikililərində toplayıcı (aqreqasiya) feromon tələlər asılır. - Qəhvəyi mərmər bağacığı aşkar olunduğu hallarda kimyəvi mübarizə tədbirləri yalnız mütəxəssislərin tövsiyələri əsasında müəyyən edilməli və zərərvericinin uçuş fəallığının azaldığı axşam saatlarında yerinə yetirilməlidir. İkinci dəfə kimyəvi dərmanlama zərərvericinin I nəsil sürfələrinin çıxdığı vaxt aparıla bilər.
Helmintlər tərəfindən törədilən və heyvanlardan insanlara yoluxan helmintozlar parazitar zoonoz xəstəliklərdəndir. Miqyasına görə bakteriya və virus mənşəli zoonoz xəstəliklərdən sonra ikinci yerdə durur və qlobal xarakter daşıyır. Balıq və balıq məhsullarının istehlakı ilə insanlara yoluxan belə xəstəliklərə anizakidoz, dioktofimoz, difillobotrioz, opistorxoz və digərlərini şamil etmək olar. Anizakidoz (lat. Anisacidosis) – zoonoz nematodoz olub, Anisakidae ailəsinə mənsub Anisakis cinsli helmintlər tərəfindən törədilən xəstəlikdir. Xroniki gedişə malik xəstəlik olmaqla insanlarda toksiko-allergik reaksiyalara və mədə-bağırsaq traktının müxtəlif zədələnmələrinə səbəb olur. Xəstəliyin simptomları (ürəkbulanma, qusma, səpgi, qızdırma, ishal, diareya və s.) qida zəhərlənmələrini xatırladır. Çiy və müvafiq termiki təsirdən keçməyən balıq məhsullarının istehlakı anizakidozun insanlar arasında yayılma riskini artırır.
Meyvə ağaclarının bakterial yanığı xəstəliyi ilk dəfə Şimali Amerikada qeydə alınıb və 1960-cı ildən başlayaraq Avropa və Orta Şərqdə geniş yayılıb. Karantin statusuna görə Cənubi və Şərqi Afrikada, həmçinin Argentina, Braziliya, Çili, Bəhreyn, Çin, Özbəkistan, Belarus, Gürcüstan, Moldova kimi ölkələrdə A1, Rusiya, Türkiyə, Ukrayna, Qazaxıstan kimi dövlətlərdə A2 siyahısına salınıb. Azərbaycanda ilk dəfə 2019-cu ilin may ayında Zaqatala-Balakən bölgəsindən Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi İnstitutunun Mərkəzi Fitosanitar Laboratoriyasına daxil olmuş alma və armud ağaclarının nümunələrində aşkar edilib.
Qida mənşəli zoonoz xəstəliklər adətən mikroorqanizmlərlə çirklənmiş heyvan mənşəli qida məhsullarının insanlar tərəfindən istehlakı zamanı baş verir. Avropa Birliyi ölkələrində hər il yüz minlərlə insanın qida mənşəli zoonoz xəstəliklərə yoluxma halı qeydə alınır. Bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, zoonoz xəstəliklərin insan sağlamlığı baxımından nə qədər təhlükəli olduğu barədə təsəvvür yaransın: hazırda bütün dünyada insanlar arasında rast gəlinən yoluxucu xəstəliklərin 60%-dən çoxu məhz zoonoz infeksiyaların payına düşür. Bu infeksiya insanlara xəstə heyvanların əti, ondan hazırlanmış yarımfabrikat və digər məhsullar, ölmüş heyvanın leşi, dərisi, daxili orqanları, qarayara sporları ilə çirklənmiş torpaq, su, hava və digər xarici mühit amilləri vasitəsilə ötürülür. Qarayara törədicilərinin transmissiv ötürülməsində qansoran həşəratlar da müəyyən rol oynayır.
Qida sənayesində geniş istifadə olunan qablaşdırma materiallarından biri də plastik qablaşdırmadır. Dünyada hər il 250 milyon tondan çox istehsal edilən polistirol, polipropilen, polietilen, polimetilmetakrilat və polivinilxlorid kimi neft əsaslı sintetik plastiklər gündəlik həyatımızın bütün sahələrində geniş istifadə olunur. Belə neft əsaslı sintetik qablaşdırma materiallarının çürüməsi isə əsrlər ərzində baş verir. Nəticədə təbiətdə uzun müddət parçalana bilmədiyi üçün ətraf mühitin çirklənməsinə və digər zəhərli təsirlərə səbəb olur. Bu materiallardan yaranan tullantıların artması ekoloji problemlərə gətirib çıxarır.
Bir çox kənd təsərrüfatı bitkilərinin yüksək məhsuldarlığını təmin etmək üçün pestisidlərin tətbiqi vacibdir. Lakin bu zaman yaranan problemlərdən biri onların tətbiq olunduğu sahədən kənar ərazilərə yayıla bilməsidir. İstənilən pestisidin tətbiqi zamanı işçi məhlul damcılarının və ya buxarın hava axını vasitəsilə yayılması və yaxınlıqda olan qeyri-hədəf həssas bitkilərə mənfi təsiri baş verə bilər.
